«Математика – эртемнерниң кадыны» деп немец математик Карл Фридрихтиң чугаалааны анаа эвес. Шынап-ла, математика ажы-төлдүң угаан-медерелин сайзырадырынга, мөзү-бүдүштү хевирлээринге чугула херек эртем болуп турар.
ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыгның Айыткалында «Уругларга эртем» деп Тывада чоруп турар чараш төлевилелдиң угланыышкынын бир дугаарында Өвүр кожууннуң Хандагайты ортумак школазынга ажылдап кылгаш боттандырып, математика эртеминче улуг кичээнгейни угландырып эгелээн.
Ажылга-даа, өөредилгеге-даа чедиишкинниг болур дизе, бүгү чүүлдү системажыдып алыры чугула. Өвүр кожууннуң өөредилге эргелели «Уругларга эртем» төлевилелиниң деткимчези-биле «Пифагор» деп тус черниң математика төвүнүң ажылын боттандырып эгелээн. Кожууннуң бүгү школаларында болгаш уруглар садтарында ол угланыышкын-биле шыңгыы ажылды чорудуп турар болду. Школаларда «Пифагор» математиктиг төптү, а уруглар садтарында «Бир чада, ийи чада» деп бөлгүмнерни ажыткан. «Пифагор» математиктиг төпке улуг класстың оолдар, уруглары чыглып кээп, янзы-бүрү угаан оюннарын ойнаар апарган. А «Бир чада, ийи чада» деп бөлгүмде уруглар садында школаже киреринге белеткенип турар чаштар барып турар. Неделя санында Өвүрнүң школаларында болгаш уруглар садтарында «Математиктиг ийиги хүн» деп шөлчүгеште: башкыларга семинарларны, викториналарны, школачыларга олимпиадаларны, уруглар садтарынга шыдыраа дээш аңгы-аңгы угланыышкынныг математиктиг мөөрейлерни организастап турар.
«ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыгның Айыткалында «Уругларга эртем» деп Тывада чоруп турар төлевилелдиң угланыышкынын бир дугаарында Өвүр кожууннуң Хандагайты ортумак школазынга ажыткан бис. Математиктиг төвүвүстүң адын «Пифагор» дээр. Төптүң кол сорулгазы — доозукчуларывыс чаңгыс аай күрүне шылгалдаларын (ОГЭ болгаш ЕГЭ) 70-80 хууга эртип алыры.
Ажылывыстың угланыышкыны болза чүгле доозукчулар-биле эвес, а назы четпээн уругларны база ук төлевилелче хаара тудуп алган бис. Ол дээрге математиктиг төп «Пифагорнуң» бир адыры «Хүнчүгеш» уруглар садында «Бир чада, ийи чада» деп төлевилелди ажытканывыс-тыр. Ол төлевилелге даянгаш, кожуунувустуң бүгү уруглар садтарында вторник санында математиктиг ажык кичээлдерни эрттирип турар. Четверг санында уруглар садтарында сан кичээлдери болуп турар. А школаларда математиктиг вторник деп адаар хүн бар. Өвүр кожууннуң алды школазы шупту аңаа киржип турар. Чаңгыс платформада ажылдап турар бис. Понедельник биле вторникте 9-ку классчылар, а среда, четвергте 11-ги классчылар чыглып турар. Ниитизи-биле кожуунда 1109 уруг бо төлевилелде хаара туттунган. Удавас математика талазы-биле эртем-практиктиг конференциялар болур. Чамдык конференцияларны кожавыста Моол күрүнениң школаларын чалап алгаш, делегей чергелиг кылдыр эрттирери планывыста көрдүнген» – деп, Өвүр кожууннуң өөредилге эргелелиниң методизи Сайлык Түлүш тайылбырлады.
Математиктиг «Пифагор» төлевилелиниң амдыызында аңгы дериг-херексели чок. Ынчангаш «Өзүлдениң точказы» клазының дериг-херекселин ажыглап турар. Ук программаны боттандырарынга кожууннуң чагырга чери дузалап, деткип турар дээрзин ол демдегледи.
Хандагайты ортумак школазының математика башкызы Чойгана Куулар:
– «Өзүлдениң точказы» деп төптүң удуртукчузу кылдыр ажылдап турар мен. Бистиң школавыста «Математика төвү» деп губернатор төлевилели Хандагайтыда бир дугаар ажыттынган болуп турар. Школаның математика башкыларының метод каттыжыышкынында 11 башкы ажылдап турар бис. Ажылдап турар угланыышкынывыс – өөреникчилеривистиң математикага билиин бедидери. Амгы үеде шилилге чоруп турар. Уругларның аразындан математикага салым-чаяанныгларны шилип алгаш, школа программазындан-даа ханы кылдыр өөредир сорулгалыг бис. Амгы үеде 5-6 класстар-биле ажылдап тур бис.
«Уруглар садында 55 олутта 55 уруг бар. 3 бөлүк ажылдап турар. 6 кижизидикчи башкы, бир хөгжүм башкызы, бир логопед башкы бар. Бо чылдан тура «Уругларга эртем» деп губернатор төлевилелин садывыста чорудуп эгеледивис. Школаже кирер уруглар база бо төлевилелде «Бир чада, ийи чада» деп программада киржип турар. Садывыста сан эртеминче угланган булуңчугашты дерип алдывыс. Ада-иелер база херек ном-дептерни садып берип, төлевилелге идепкейлии-биле киржип эгеледи. Бо чылдан тура сан эртемин хөгжүдер талазы-биле ажылдарны күштелдиргенивис бо. Ол дээрге-ле шыдыраа, оон ыңай «Бир чада, ийи чада» деп школа назыны четпээннерге өөредилге ному-дур» – деп, Хандагайты сумузунуң «Хүнчүгеш» уруглар садының эргелекчизи Вероника Седен-оол чугаалады.
10 уругга шыдырааны уруглар садының федералдыг бюджединден алыр акшазы-биле садып алганнар. Чижээлээрге, садта 55 уруг турар болза, 55 муң рубль көрдүнген болур. Ол акшаның 25 муңун шыдыраа бөлгүмүнче чарыгдааш, артыын өске өөредилге херекселдеринче үндүргеннер.
Бир дугаар хүнде «Чугула чүүлдерни чугаалажыылы», ийиги хүнде математиктиг «Пифагор», үшкү хүнде орус дыл, дөрткү хүнде бойдус эртемнериниң, бешки хүнде тыва дылдың, а алдыгы хүнде немелде өөредилге база улуг-хүнде өг-бүле хүнү дээш Өвүр кожууннуң бүгү өөредилге черлери чаңгыс аай система ёзугаар ажылдап турар болду.
«Чүге улуг-хүннү ынаар киирип турар бис? Чүге дээрге уруглар ада-иези-биле бир-ле солун чүүлдү кылзын дээш, ол ышкаш кыдыынче чардыгар үези чок болзун дээш, класс башкыларының өг-бүлелер, өөреникчилер-биле харылзаазы үзүлбезин дээш, улуг-хүннү программаже киирген бис»– деп, Сайлык Түлүш немей тайылбырлады.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №47 2025 чылдың декабрь 4
