Чайның ортаа айы июль ай удавас үнер болгаш аржааннаар сезон ажыттынар. Өвүр кожууннуң девискээринде эм-дом аржааннар-биле таныштырар-дыр бис.
Аржаан «Үерлиг» («Улаатай», а чонда ады «Даг аржааны»)
Ооң турар чери: Хандагайтыдан 20 километр ыракта турар. Аржаанның бажы азы аржаан боду чодур дыттар адаандан үнүп чыдар. Каксыр улуг шорганы кабинага чедир шөйүп кылган.
Тургузуу: ооң родону улуг– 7,1. Ону ижер мурнунда элээн каш минута дургузунда тургузар. Аржаанның суунда калий (0,011 г/л), кремнекислота (0,013 г/л), титан (0,01 г/л), оон ангыда, фтор, литий база кирип турар. Эвээш минералдыг – 2 г/л. Макрохимиктиг тургузуунда: сульфат, гидрокарбонат, магний бар. ХКК чурттарында мындыг тургузуглуг эмнээр суглар чок дугайын Кара-кыс Аракчаа «Тываның аржааннарының дугайында сөс» деп номунда айыткан.
Аржаан кандыг аарыгларга дузалаарыл? Аңаа колдуунда ижин-шөйүндү, баар аарыгларынга, гастрит, чүстер (даван-даяк), кеш аарыгларлыг, зоб аарыглыг кижилер эмненир. «Боткин» (өт) аарыын эмнээр.
Аңгырактыг
Географтыг туружу: солчур сумузунуң барыын чүгүнде чурумалдыг «Бора-Шай» деп черде «Артыштыг-Ажык» тайгазының эдээнде турар. Кожуун төвүнден 30 километр ыракта чыдар. Ол өзен иштинче агып баткан. Аржаан тайга черде болгаш, соок, сериин. Ооң бажында тайга талазында соолбас ийи хөл бар. Чайын Бора-Шайның малчыннары ооң чанынга малын семиртип, хөлдер чоогунга чайлаглаар. Тайганың чөөн талазында Артыштыг хем агып чыдар. Аңгырактыг аржаанының кыдыы эм үнүштер, чечек-чимис, янзы-бүрү кат-чимис-биле элбек.
Тургузуу: суунуң температуразы 60 С, минерализация 0,25 г/л, химиктиг составы: – гидрокарбонаттар, магний, натрий, родонну 20 эман.
Кандыг аарыглардан эмненип болурул? Аржаан чөдүл-каккыл, ижин-баар, мал арыы «бруцеллёз», сөөк-даяк аарыгларынга болгаш төп нерв системазынга, бертик-межелге, хан базыышкыны улгаткан кижилерге, херээжен аарыгларга тергиин дом болур.
Адарган
Географтыг туружу: Өвүр кожууннуң Саглы сумузунуң барыын талазында 23 километрде «Адарган» биле «Белдир-Даг» деп дагларның белдиринден агып чыдар.
Сөөк-даяк (оорга остеохондрозу), хан базыышкыны (чартыктаан кижилер), дамыр алгыышкыны, ижин-баар (гастрит, панкреатит, холецистит), «семириир» аарыг, ДЦП, херээжен аарыглар, бостаа аарыглары болгаш шизофренияга аажок дузалыг.
Талдыг-Чарык
Географтыг туружу: солчур суурнуң соңгу-барыын талазында 15 километр черде, деспээ талдарлыг апарган иемде чарыктан аржаан үнгени-биле алдаржаан. Аржаан Чадаана–Хандагайты чазаглыг ортуктан ырак эвесте. Аржаанны үш талазындан кончуг улуг даглар бүзээлээн. Бажында талдар, хадыңнар, ыт-каттарының сыптары-биле элбек.
Тургузуу: суунуң температуразы – 3,5 0С, минерализациязы – 0,40 г/л, химиктиг тургузуунда – сульфат, гидрокарбонаттар, магний, кальций бар.
Нерв аарыгларынга, хан эргилдезинге, чүстер, кеш аарыгларын, далар-тыртар, чартыктаан аарыгларга, чүрек аарыгларынга, менингитке дузалаар.
Аксы-Дуруг, Аржаан-Хая
Географтыг туружу: кожуун төвүнден 15 километр ыракта, сураглыг Улаатай хемниң эриинде, хая-даштыг черде турар, а чоннуң адаары «Даг аржааны» азы «Улаатай» аржаанынындан 15 хире километр ырак черде чыдар.
Аржааннарның тургузуу: радону эвээш болгаш, минералдыг болганы-биле аржаанны каксып ижип болур. Химиктиг тургузуунуң талазы-биле ховар аржаан: сулфат, гидрокарбонат, магний, кальций холумактыг.
Тургузуунда бойдустуң ховар дээн эми хая-чугу кирип турар болгаш аржаан кодузу багай, шөйүндүзү оюлганныг, баары хоочураан аарыглыг, сидик ылгаар органнар, тыныш, кеш аарыгларынга, нерв, сөөк-даяк аарыгларынга, ханы четпес, хан базыышкынныг кижилерге, карак база кулак аарыгларынга болгаш ниити кадык быжыглаарынга ачы-дузалыг.
Көжээ
Ак-Чыраа сумузунуң көктүг-шыктыг «Көжээ» деп черде хая чарыындан сыстып үнүп келген аржаан сугну кожавыста моолдар «Ураанхай туматтарының аржааны» деп чугаалажыр турган. Тумат уктуг өгбелер ук аржаанга эмненип чорааш, чүс хар чедип назылап чораан. Химия эртемнериниң кандидады Кара-кыс Аракчаа Көжээ аржаанын 2020 чылда эртем-шинчилел институдунуң эртемденнери-биле шинчилээн. Аржаанда хоралыг бүдүмел чок, арыг суглуг, Танды кожууннуң «Уургайлыг» (Арголик) аржаанының тургузуунга дөмей дээрзин тодараткан.
Даван-даяк, ижин-баар, хан-дамыр аарыгларын эмненир.
Материалды Өвүр кожууннуң М.Б. Доржу аттыг төп ном саңы белеткээн.
"Шын" №46 2023 чылдың июнь 24
