Каа-Хем биле Чадаананың уургайларындан хөмүр-даш казып тывар Тываның даг-руда компаниязы республиканың системалыг организациязының болгаш бүдүрүлгезиниң чоргаар адын эдилеп чоруур.
Даг тывыштыг бүдүрүлге үзүк-соксаал чок ажылдаар болгаш бүдүрүлге ажылының шупту чадаларының шынарлыг болурун негээр. Ону чүгле «Тываның даг-руда компаниязы» КХН-ниң специалистериниң бүрүнү-биле чогумчалыг ажыл-чорудулгазының ачызында чедип ап болур.
Шахтерлар хүнүн чаңчыл ёзугаар август айның сөөлгү улуг-хүнүнде демдеглеп эрттирер. Ол хүнде даг тывыш адырының специалистери ажылының чедиишкиннерин үлежип, келир үениң планнарын тургузуп, байыр чедириишкиннерин төлептии-биле хүлээп алырлар. Шахтерларның профессионал байырлалын таварыштыр «TMG» редакциязы Тываның даг-руда компаниязының директору Валерий Куликов-биле ужурашкаш, регионнуң улуг бүдүрүлгезиниң ажыл-амыдыралының дугайында айтырган.
ДАГЖЫ КИЖИ КАНДЫГ-ДАА БЕРГЕЛЕРНИ АЖЫП ЭРТЕР
– Ээлчеглиг Шахтерлар хүнүн Тываның даг-руда компаниязы кандыг көргүзүглер-биле уткуп турар ирги, Валерий Михайлович?
– Хамыктың мурнунда Совет Эвилелиниң үезинден тура төлептии-биле өзүп келген, ажылгыр кежээ, кижизиг мөзү-бүдүштүг коллективке өөрүп четтиргенимни илередирин чөпшээреп көрүңер. Олар амгы үеде аныяк улуска арга-дуржулгазын дамчыдып бербишаан, улаштыр ажылдап турарлар. Бөгүнден тура чылдың төнчүзүнге чедир хөмүр-даш казып тывар бис. Каа-Хем биле Чадаананың уургайларындан бир миллион ажыг тонна хөмүр-дашты үндүр сөөртүр. Чадаанадан – 135 муң тонна, Каа-Хемден – 950 тонна хөмүр-дашты казып тыпкан. Ол рекорд эвес-даа болза, бо бүгү үе иштинде кылган ажылывыстың сан-чурагайы-дыр.
Рекордтарга хамаарыштыр алыр дээр болза, эрткен чылын болгаш бо эртип турар чылда 263 муң тонна хөмүр-дашты даштыкы рынокче бир дугаар үндүрген бис. Компания ооң мурнунда шак ол хире хемчээлдиг хөмүрнү Саян артынче ажырбайн турган. Бо чылын 390 муң тоннаны үндүрген, амдыы дээрезинде ол шуут рекорд болуп турар.
– Дараазында чылда планыңар кандыг ирги?
– Келир чылын база шак-ла ындыг көргүзүглерлиг болурун планнап турар бис. Бөдүүнү-биле чугаалаар болза, ажылды быжыктырып алырывыс ол-дур ийин. Бо үениң иштинде компаниявысты чаартып алыксап турар бис. Дыка хөй чаа техника садып алдывыс. Вахтаже чедирер автобустар, чаа БелАЗ-тар, ооң чаа шимчедикчилерин, хая-даш өрүмнээр ийи станок, бульдозер, грейдер, чүък чүдүрер техника. Бүдүрүлгениң девискээрин база чаартып турар: оруктар, асфальт, фасадтарны эптеп кылып, бүдүрүлге цехтеринде септелге ажылдарын организастаан бис. Бо сөөлгү ийи чылда, ылаңгыя 2023 чылда, дыка чугула өскерлиишкиннер болган. Бистиң дагжылар коллективинге онза өөрүп четтиргенимни илередип тур мен. Чүге дизе дагжы кижи кандыг-даа бергедээшкиннерни ажып эртер кылдыр дадыгып быжыккан аажы-чаңныг болур дээрзинге мээң чүүлдүгзүнүп турарымны шупту билир. Шупту байдалдарны барымдаалап тургаш, чүгле бурунгаар шимчээр бис. Кол чүүл болза, чүгле күрүнениң экономиказы эвес, а даштыкы политиктиг экономика база кезээде үе-биле деңге чоруур ужурлуг.
– Барыын чүктүң кызагдаашкыны Тываның даг-руда компаниязының ажылынга шаптыктыг салдар чедирген ирги бе?
– Ийе. Бирээде, машина-техниканың артык кезектериниң өртек-үнези доллар өртээнден хамааржыр. Казымал тывыш ажылынга эң-не кол хереглээр чүүлүвүс – кывар-чаар материалдар, солярка, бензин болгаш үс. Чер адаандан хөмүр-дашты казып тыварынга үндүрүп турар чарыгдалдарывыстың 90 хуузун тургузуп турар материалдарывыска база ол салдарлыг болган.
– Ону канчаар шиитпирлеп турар силер?
– Даштыкыга бүдүрген барааннарның орнунга бистиң чуртувуска бүдүрген чүүлдерни ажыглап турар бис. Ылап-ла ооң ачызында өртектерни ол хевээр арттырып алыр арганы берип турар.
– Коллективиңер дугайында чугаалап көрүңерем?
– Бо ийи участокта амгы үеде 435 кижи ажылдап турар, биске специалистер чедишпейн турар. Дагжы мергежилди аныяктарның сонуургавайн турары харааданчыг. Ону келир үеде ажыктыг, ат-соруктуг ажыл деп көрбейн турарлар. Ам хая-даш өрүмнээр экскаваторларның, узар экскаваторларның, илчирбелиг экскаваторларның машинизи (дузалакчызы), БелАЗ чолаачызы деп мергежилдиг улус шуут чедишпейн турар.
– Дагжы мергежилдиг ажылды канчаар эгелээн силер?
– Школа доозуп, мергежил шилип тургаш, дагжы болуксап турарымны билдим. Иркутск областың Черемхово деп дагжылар хоорайынга төрүттүнген мен. Ачам уургайга бульдозер машинизи болуп ажылдап турган. Бичиимден тура ачамны эдерип, ооң ажылынче үргүлчү кады баар турдум. Ол меңээ дыка солун болган. Кажан мергежил шилиир үе келгенде, үр боданмаан мен. Школа соонда, даг тывыш техникумунга чеде бергеш, аңаа ийи дугаар өөредилгем эгелээн мен. «Ажык даг ажылдары» деп мергежилди шилип алдым. Ону доозуп алгаш, улаштыр университетке өөренип турдум. Ооң соонда билиг бедидер хөй-ле курстарга өөренип, хүн бүрүде чаа-чаа солун идеяларны боттандырып тургаш, оон-даа хөйнү кылып болур-дур мен деп билдим. Бо адырда шак ынчаар 24 чыл ажылдап келдим.
– Бүдүрүлге директорунуң анаа ажылчын хүнүнүң дугайында чугаалап көрүңерем.
– Директорнуң ажыл хүнү планнаашкындан эгелээр. Даарта, соңгузу хүн, ай, квартал, чыл дургузунда чүү болурун үргүлчү билип турар мен. Ажылга келгеш, бүдүрүлгениң ажылының удуртукчуларын болгаш оралакчыларымны чыггаш, бүдүрүлге планнаашкынын эгелээр бис. Хүннүң ажылын сайгарып көрген соонда, бүдүрүлгени кезиир мен. Кайда, чүү болуп турарын барып көрүп, чедер-четпес чүүлдерни демдеглеп, дараазында план хуваашкынын эдип чазап алгаш, ажылдап кириптер бис. Килдис бүрүзүнүң хереглээр чүүлдери турар болганда, документилер-биле ажыл дыка көвей болур. Бир хүнде үш катап планнаашкын хуралы болур. Бирээзи – эртенги, ийигизи – кежээки, үшкүзү дээрге күүсекчи дирекция-биле аңгы планнаашкын хуралы болур.
– Удуртукчу кижи бир хүнде кайы хире хөй медээни дыңнаарыл, бүдүрүлгени чогумчалыг удуртуп-башкарар дээш, чеже сан-чурагайны болгаш медээлерни угаанынга бодаар ужурлугул?
– Ол дугайында черле бодавайн турган болгаш, чугаалары берге-дир. Ынчалза-даа меңээ дыка хөй медээлер кээп турар, шуптузун номчуп турар мен. Нарядтарны эрттирип, документилерге ат салыр мен. Оларны ажыдып көрүп олургаш, почтаны ажыдар. Ол ажыттынып турар аразында, улаштыр бижиттинер мен. Тодаргайлаарга, мээң санап шыдавазым медээлер-дир. Дыка көвей! Эртенгиниң сес шактан тура кежээкиниң чеди шакка чедир, үзүк-соксаал чок кээп турар. Ооң соонда өске регионнар болгаш Москва дээн ышкаш хоорайлар-биле база коштунчуп харылзажыр. Бо бүгү ажыл чүгле сеңээ эвес, а эң-не кол бизнеске болгаш ажылдакчыларга чугула херек. Ол дээрге амыдыралдың стили-дир.
– Одалга сезонунга белеткелиңер кандыг ирги?
– Бир септелге ажылының чүгле чартык кезии арткан. Ниитизи-биле техниканың шуптузу септеттинген. Чүгле чаңгыс экскаваторнуң чугула херектиг артык кезиин манап турар бис. Ону кылып турар бүдүрүлгеде ажылдың көвүдей бергенинден, биске херек артык кезектерни чүгле сентябрь айда чорудуп бээр болган. База бир экскаваторнуң чартыын септээн, ону сентябрь ортан үезинде улаштыр кылыр. Котельная кышка белен. Республиканы долузу-биле хөмүр-даш-биле хандырар дээш ийи айның курлавырын казып тыпкаш, белеткеп каан. Одалга сезонунга 99 хуу белен бис деп чугаалап болур мен.
– Бир эвес силерниң бодуңарның арга-дуржулгаңардан алыр болза, хөмүр-даш казып тывар бүдүрүлгеге депшилгени канчаар чедип ап болурул?
– Кол чүүл дээрге бергедээшкиннерден кортпазы, чүге дизе оларның шуптузун ажып эртип болур. Өөрениринден кортпас, чүге дизе билиг-мергежили-биле арга-дуржулгазындан кижи специалист апаар. Кол чүүл чүгле боду дээш эвес, а кады ажылдап турар коллективи дээш ажылдаары. Кажан чааскаан эвес, а команда-биле ажылдап турар дээрзин биле бээрге, ынчан шупту кызыгаарлар чиде бээр боор чүве.
– Профессионал байырлалыңарның бүдүүзүнде байыр чедириишкини силерниң ажылдакчыларыңарга өөрүнчүг болуру магат.
– Хүндүлүг коллегалар! Компанияның болгаш амы-хууда бодумнуң өмүнээмден силер бүгүдеге байыр чедирип тур мен. Силерге болгаш чоок кижилериңерге быжыг кадыкшылдыг болуруңарны күзедим. Амыдыралдың бүзүрелдиг болгаш чиик чаагай болурунга дузалаар янзы-бүрү идеялар болгаш дагжының олча-омакшылы силерге доктаар болзун!
Вадим СОРОКИН.
Р. ДЕМЧИК очулдурган.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
Төлевирлиг үндезинге парлаан.
"Шын" №63, август 26, 2023 чыл.