Тыва Республикада ВИЧ аарыының нептереп турарының дугайында социал четкилерниң болгаш массалыг информация чепсектериниң делгемнеринде тодаргайы-биле чырыдып турар болгай. Ынчалза-даа эми ам-даа тывылбаан айыылдыг аарыгдан оваарнып чоруурлар көңгүс эвээш. СПИД-ке удур профилактика төвүнүң дыңнадыышкыны-биле алырга, Тывада сөөлгү үеде 18 – 24 харлыг (2003 – 2004, 1996 – 1998 чылдарда төрүттүнген) чалыы тыва оолдар аразында ВИЧ хөйү-биле нептереп турар.
Сан-чурагайдан алырга
Бо чылдың 10 айының сан-медээзинден алырга, Тывада ВИЧ-халдавырның 24 таварылгазы бүрүткеттинген. Эрткен чылдың шак ол үе-чадазынга көөрде, 7,2 хуу өзүлделиг. Херек кырында республикада ВИЧ-халдавырлыг 343 аарыг кижи бар. 100 муң чурттакчыга хамаарыштыр алыр болза, республикада ВИЧ-тиң көргүзүү 103,1 хуу.
Бо бүрүткеттинген таварылгаларның санындан 47 кижи өлүп хораан, 29-зу ВИЧ-халдавыр-биле холбашкан аарыглыг, 182 кижи республикадан дашкаар көжүп чоруткан, «ВИЧ-халдавыр» деп шинчилеп тодараткан им-демдектиг 137 кижи соңгаартан бисче көжүп келген болуп турар. ВИЧ-халдавырлыг кижилерниң 11-и хоругдал черлеринде херек эрттирип турар. Ындыг халдавырлыг иелерден 51 чаш уруг төрүттүнген, 37 уругну диспансер хайгааралындан ужулган, 14 уруг ам-даа хайгааралда.
Аарыг улустуң аразында 199 кижи эр улус (58 хуу), 144 херээжен улус (42 хуу). Оларның иштинде 14 харга чедир 3 уруг (0,9 хуу), 15 – 19 хар аразында – 9 кижи (2,6 хуу), 20 – 29 харлыг – 150 кижи (43,7 хуу), 30 – 39 хар- лыг – 105 кижи (30,6 хуу), 40 – 49 харлыг – 59 кижи (17,2 хуу), 50 хардан өрү – 17 кижи (4,9 хуу).
Аарыгның нептереп турар чылдагааннары
Камгалал чок харылзааның улуг айыылын чурттакчы чоннуң эки медеревейн турары – аарыгның нептереп турарының кол чылдагааны деп эмчилер санап турар. Ылаңгыя ийи эр кижиниң аразында чоок харылзаадан ВИЧ халдавыры нептереп турар таварылгалар бар. Ийи эр кижи аразында чоок харылзаа дугайында чон эки билбейн чоруур-даа болза, аныяк-өскен оларны бир онзагай чүүл кылдыр хүлээп көөр апарганы эмчилерниң дүвүрелин оттуруп турар:
– Улустуң серемчилел чокка белени-биле чоокшулажып, хепти хүннүң-не солуй кедери ышкаш хүн бүрүде чаа-чаа партнёрларны солуптар апарган айыылдыг үе келген. Тывада база.
Чижек кылдыр бир оолдуң ВИЧ-тен аарый берген төөгүзүн эмчилер чугаазы:
– Ооң адын М. деп алыылыңар. Ол 22 харлыг сургуул. Ада-иези – башкы, олар оглун чажындан тура оожум-топтуг кылдыр кижизидип өстүргеннер. Школа соонда чуртталганың чаа эгези, сургуул үелер эгелээн. М. чаа эш-өөр-биле найыралдажып, улуг чуртталганың оюн-хөглүг салгынынга алзыпкан. Бир-ле хүн эштери оолдар төрүттүнген хүн байырлалынче чалаан. Аңаа чеде бээрге, таныыр-танывазы аныяк оолдар хөй болган... Ол даңгаар эртен оттуп келирге, чанында ийи эжи-биле чанагаш чыдар болганнар. М. ыятканындан идик-хевин бөле хаара туткаш, ыңай-ла болган. Ол шериг албаны эрттирер дээш, эмчи шинчилгезин эрткен соонда, ВИЧ илереттинип келген. Эмнеттинмес аарыгдан аарый бергенин билип кааш, элээн үр үе иштинде ону хүлээп чадап, адаптацияны элээн берге эрткен. Амгы үеде иммунитет быжыглаар эмнер-биле эмненип чоруур.
Кеземче херээн онааштырып болур
Чамдык ВИЧ аарыг кижилер: «Чүгле мен ВИЧ аарыглыг болур эвес мен» дээш, өске кадык улуска өжегээр база чыпшырып турар таварылгаларны, база бодунуң ВИЧ аарыының дугайында көңгүс уттупкаш, өске кадык улус-биле камгалал чокка харылзажып чоруурун эмчилер демдеглеп турар:
– Аарыг чыпшырган буруулугну кеземче херээнге онааштырып, хосталгазын казыдып болурунуң дугайында дыка хөй когарааннар билбейн турар. Кадык улуска ВИЧ-ти өжегээр чыпшырып турар аарыг кижилерге РФ-ниң Кеземче Дүрүмүнүң 122 чүүлү-биле херек оттуруп, хосталгазын 3 чылга казыдып болур. Ынчалза-даа бодунуң алдар-адын бодааш, шүүгү албаннарынче хомудал бижиктерни когараан хамаатылар киирбейн турар. Олар чоок кижилеринге-даа чугаалавайн, аарыын боттарынга шыгжап чоруур болуп турар.
Кадык кижилерге ВИЧ аарыын өжегээр тарадып турар аарыг улусту кеземче херээнге онаадып, хоойлу талазы-биле ажылды чорудар болза, ВИЧ аарыглыг чамдык оолдар элээди, кадык оолдарга, уругларга-даа аарыг чыпшырарындан сестир кылдыр СПИД-ке удур профилактика төвүнүң ажылдакчылары юристер-биле кады ажылды чорударын планнап турар.
Аарыгдан аарывас дизе
Камгалал чокка өске танывазы кижи-биле холбажып болбас
«ВИЧ меңээ черле чыпшынмас деп бодап чораан мен» деп, ВИЧ-тен аарый берген кижи бүрүзү чугаалап турар. Өске-даа кадык кижи бүрүзү база ынчаар санап чоруур болгай. Бо үеде ВИЧ аарыы нептереп турар болганда, ук айыыл кымга-даа таваржы берип болур. ВИЧ-тен кажан-даа аарывас мен деп магадылал кымда-даа чок, камгалал чок эр-херээжен харылзаадан ВИЧ-ти чыпшырып алыр айыыл улуг. Ынчангаш кижи бүрүзү бодунуң айыыл чок чоруу, кадык-чаагай чуртталгазы дээш бодунуң харыысалгазын бедидип чорууру чугула.
Аныяктар таныжа берген үеде, чоокшулажыр мурнунда, иелээн ханын хынадып алыры артык эвес. Соңгаар чурттакчы чон эр-херээжен чоок харылзаа тудар бетинде, организминде халдавырлыг аарыглар болгаш ВИЧ бар-чогун ыяап-ла хынадып алыр. А Тывада байдал ындыг эвес. Ынчангаш ВИЧ аарыы нептереп турары ол.
Өг-бүле иштинге тайылбыр ажылын күштелдирер
Сайзыраңгай үеде ада-иелер уруг-дарыынга 10 – 11 харлыындан эгелеп, эр-херээжен харылзаа (половое воспитание) дугайында кижизидилге болгаш тайылбыр ажылын чажыт чокка албан чорударын эмчилер сүмелеп турар.
Ада-ие улус ажы-төлүн бодунуң чоок кады төрээниниң-даа чанынга, өске улуска-даа уругларын черле арттырбас болза эки. Ол үеде ада-иезиниң чогун ажыглап, бичии оолду күш-биле коргудуп алгаш, чаңгыс эвес катап харылзааны кылган түңнелинде, оол уругнуң сагыш-сеткили кемдеп, ориентациязы өскерлип болурун эмчилер кичээндирип турар. Ийи эр кижиниң бот-боттарын сонуургажыры дээрге, чашкы үезиниң сагыш-сеткил кемдээшкини болур деп олар сагындырып турар.
Ада-ие уруг-дарыын чеже-даа чажындан тура кадагалап өстүрүп алырга, оларның сургуул үелеринде хоралыг эш-өөрнүң салдары-биле өскээр будалы бээр таварылгаларның хөйүн эмчилер демдеглеп турар:
– Ада-иелер уруг-дарыг-биле чажындан тура чоок эжишкилер ышкаш ижин-кара чугаалажып чоруур болза, шак мындыг таварылгаларны баш удур болдурбайн барып болур. База ол ышкаш ВИЧ, СПИД аарыгларының болгаш аарыгның тарай бээриниң дугайында ниитилел болгаш ооң бир улуг кезээ өг-бүледе ада-ие эки билген турар ужурлуг. Мону эки билбес ада-ие чаа өзүп олурар салгалдарынга чогуур тайылбырны канчап чедирерил.
Ажы-төлүн эки-бакты ылгап билир кылдыр чажындан тура өөредири – ада-иениң хүлээлгези. Бо үениң чаштары интернет көрүп, телефонга ойнап, бажыңындан үнмес апарган. Бажыңындан даштыгаар үнгеш, ниитилел аразынга эки-бакты шын ылгап билбес, бодун-даа камгаланып шыдавас кижилер болур. Бирги класс өөреникчини даштыгаар кудумчуже үндүрүптер болза, танывазы черде, джунглиде келген ышкаш апаар болгай. Хоралыг эш-өөр биле эки кижилерни ылгап билир кылдыр ыяк өөредип каары дыка чугула.
Хөй-ниити организацияларының төлээлери-биле кады демнежилгени чорудар
Ийи эр кижи аразында чоок харылзажыр чоруктарны эвээжедир азы соксадыр деп бодаар болза, чүгле оолдарны аңгы чыып алгаш, хөй-ниити организациялары, шажын өөредиин нептередип турар башкылар, алдарлыг мөгелер, спортчулар, хөөмейжилер-биле ажык чугааларны чорудуп, оолдарны чажындан тура культура-спортка сундулуг ёзулуг эр мөзү-бүдүшке кижизидери чугула.
Чараштаныр өргээлерде ажылчын херекселдерни стерилизастадыр
Кирбиктер, дыргактар, татуаж кылып турар мастерлерниң ажылчын херекселдерни дамчыштыр аарыг чышпынып болур. Ынчангаш стерилизастап турар болза эки. Бир эвес ВИЧ-тиг кижиниң кирбиин ине-биле үттээш, ону стерилизаставайн, өске кадык кижиниң кирбиин ине-биле үттептер болза, аңаа ВИЧ чыпшына бээр.
ВИЧ-ти чүге хан анализи-биле илередир
Назы четпээн уругларны ада-иезиниң чөпшээрели-биле, оон аңгыда, 16 – 17 харлыг элээдилер бодунуң күзели-биле ханында ВИЧ бар-чогун хынадып болур. Тускай акциялар үезинде хан анализиниң харыызы ол-ла дораан билдине бээр (экспресс-тест) аргаларны СПИД-ке удур профилактика төвүнүң ажылдакчылары чорудуп турар.
ВИЧ аарыы илереттинип келген соонда, иммунитет быжыглаар эмнерни ижип чоруур болза, үр чурттап болур. Эмнерни ишпейн баарга, үр болбайн, хөй дизе-ле, 1,5 чыл болгаш баштай өкпези кемдээш, чоорту шупту органнары баксырааш, аныяк назынындан эрте дээре чарлып болур деп эмчилер чугаалап турар.
/ Алиса ДОНГАК.