ИЮЛЬ 6 – XIV ДАЛАЙ-ЛАМАНЫҢ ТӨРҮТТҮНГЕН ХҮНҮ
Жанрайсэг бурганның хуулгаазыны, Кегээн төрелгетен Ыдыктыг XIV Далай-Лама Гял-ва Тензин Гяа-цо азы Данзанжамц 1935 чылда төвүттүң Тагчер деп суурунга бодарап төрүттүнген. Бо чылдың чеди айның 6-да Далай-Лама 90 харлаар.
Ам маңаа Чырыткылыг Далай-Лама Башкының Тывага аалдап чораанын каксы таныштырайн.1992 чылдың тос айның 19-туң кааң аяс хүнү. Ол хүн Тывага кажан-даа уттундурбас, төөгүлүг болуушкун болган. Тыва Республиканың удуртулгазының чалааны-биле, бөмбүрзектиң шылгараңгай кижилериниң бирээзи, Нобель шаңналының лауреады Ыдыктыг Далай-Лама Тываның найысылалы Кызылга аалдап келген. Шак ол өлчей-кежиктиг эки хүн Тываның төөгүзүнге кажан-даа уттундурбас болуп артар. Чүге дээрге тыва черге чүс-чүс чылдарда ындыг улуг аалчы кажан-даа кээп чорбаан.
Ол хүн Кызылдың аэропортунга Ыдыктыг Далай-Ламаны Президент Ш.Д. Ооржак, Дээди Советтиң Даргазы К.А. Бичелдей, Тываның иштики херектер сайыды генерал В.Б. Кара-Сал дээш өске-даа чазак ажылдакчылары уткааннар.
Аэропорттан Ыдыктыг Башкыны ооң үдекчилери-биле катай Ш. Ооржак баштаан удуртукчулар Чазак бажыңының артында Культура яамызының белеткеп каан өөнге кииргеннер. Кадак, шай ёзулалының соонда Далай-Лама Башкы өгге кирип келгеш, хенертен хөлзеп, дөрже кылаштааш, аптара артындан саазында чуруп каан бурган уштуп эккелгеш: «Бо дээрге от бурганы-дыр» — дээш, өрү чалап каан. Башкының өттүр көрүүшкүнү ол хире күштүг.
Ооң соонда Далай-Лама чазак удуртукчулары-биле В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынче Арат шөлүн кежир базыптылар. Башкы кылаштап ора чыылган хөй чон-биле чолукшуп, оларны йөрээп, иштинде номчуттунуп чорду. Ол аразында Башкыга уруглар боодал чечектер тудустулар.
Хүндүлүг Далай-Лама ол кылаштааш, театрже кирер чадалап үнгеш, тускай чагыг ёзугаар кылдырткан дүжүлгеге саадаптарга, Президент Ш. Ооржак сөс ап чүве чугаалааш, улаштыр Ыдыктыг Башкыдан Тываның тугун ыдыктап бээрин диледи. Чырыткылыг Башкы тукту ыдыктап бергеш, ону Тыва черге чылыг уткуп хүлээп алганы дээш сеткилиниң ханызындан өөрүп четтиргенин илереткен. Тук ыдыктаан соонда, Далай-Лама Башкы чыылган чонга мөргүл кылды.
Ол хүн Улуг Башкыга концерт көргүскен соонда, Чазак бедик аалчыга тураскааткан хүлээп алыышкын кылган. Чырыткылыг Далай-Ламаның Тывага бир дугаар хүнү ынчаар солун эрткен.
Дараазында эртен азы тос айның 20-ниң хүнүнде 14.00 шакта Ыдыктыг Далай-Лама ийи шак дургузунда театр чанында чыылган чонга база катап сарыг шажынның төөгүзүн, ооң философиязын, ыдыктыг судурларының дугайында база тайылбырлаан. Ол ышкаш Ыдыктыг Башкы кижилер төлеп чок багай чаңчылдарындан, кара бодалдарындан канчаар адырлып алырын айтып берди. Ынчангаш Чырыткылыг Далай-Лама тываларның шагда-ла каапкан шажын-чүдүлгезин катап оттурган.
Дараазында хүн, тос айның 21-де, Ыдыктыг Башкы кожууннар чурттакчылары-биле ужуражыр дээш, вертолётка олурупту.
Ыдыктыг Далай-Лама кожууннарже ужарының бетинде, аэропорт баар орук кыдыында тиккен ак өгге кире дүшкеш, келир үеде Тываның хүрээзи турар ол черни ыдыктааш, чула кыпсып кагды.
Үр болбаанда Башкының ужуп чораан вертолёду Улуг-Хемниң Хайыракан суурнуң дужунга хонупкан. Башкы, ону үдеп чораан кижилер автомашиналарлыг шаанда көдээ совет бажыңы турган дуганга чеде бердилер. Аңаа Башкы кудумчуда манап олурган чонга байыр чедирип, мөргүл кылган.
Ыдыктыг Башкы Далай-Лама келген чоруун уламчылап, чонга Богдо шажын Өөредиин бергеш, Улуг-Хемниң Хайыракан даан ыдыктады. Ыдыктаашкын соонда Башкы дашкаар үнүп кээрге, кезек дымыраткан чаъс аязы берди, «Кудай багы арлы бээр, кижи багы арылбас» деп чүве ол. Улуг-Хемге Башкының бир өөрээн чүвези мерген угаанның эртине судурун тып ап, ону тудуп көргени болур.
Удатпаанда вертолёт Чадаанаже ужупту. Ыдыктыг Далай-Лама Башкы үдеп чоруур улузу-биле Үстүү-Хүрээ турган Чайлаг-Алаакка хонупту. Ол мээң төрүттүнген черим болгай.
Авыралдыг Улуг Башкы вертолёттан дүшкеш, ында олурган чон мурнунга холдарын тейлей тудуп алган чеде берди. Хенертен Башкы хөлзеп, хөй улус артынга турган аныяк кижиже айыткаш, бээр чоокшула деп имнеди. Демги аныяк кижи кайгап калган хевирлиг Башкыже көрүп кээрге: «Ол судуруң меңээ беривит!» – дээрге, шынап-ла, элээн кылын судур ному көстүп келди. Башкы ону ашкылап көргеш: «Тывада ховар дээн кызыгаар чок мерген угаанның эртине судуру безин бар-дыр, мону меңээ бичии када ачыладывыт, дораан эгидип бээр мен» — дээш, улаштыр кылаштапты. Ону мен Башкының хуулгаазыны деп билдим.
Башкыны өгже чаладылар, ынаар-даа далашпайн, Башкы олурган чоннуң мурну-биле эрткеш, шаанда дөртен чылдарда политиктиг репрессиялардан арткан үш хананың ортузунга барып доктаады. Башкының дүвүреп турары аажок. Аалчылар боттарының олбуктарын черге салгаш олуруптулар. Ол аразында Чырыткылыг Далай-Лама бодунуң хууда савырындан бурган уштуп алгаш, судур ному номчуп, мөргүл кылып, элээн саадады. Чүге дизе Үстүү-Хүрээниң чулазы ам-даа мөгейбээн болган.
Репрессиядан когараан Үстүү-Хүрээниң арткан мөңге быжыг ханаларынга Ыдыктыг Улуг Башкы Далай-Ламаның хүн дег чырыткылыг сеткили херелденип артып калды.
Ол хүн Тываның беш кожуунунуң беш муң ажыг түмен чону Бора-Булак ховузунуң аксында «Чадаана» деп бижиктиг делгем черге чыылган.
Чайлаг-Алаак, Үстүү-Хүрээден ушкан Ыдыктыг Башкы Далай-Ламаның вертолёду ховуда чыылган чоннуң кыры-биле бир дээскиндир ушкаш хонуп алды. Кижиниң сеткил-сагыжын өөртүп чырыдыптар уткуушкуннуң байырлалы-даа эгелээн. Шак ол сүзүк, чүдүлге үезинде хөй чоннуң чүректери чаңгыс аай сокпушаан, Ыдыктыг Башкының берген өөредиин дыңнап, сеткил хандыр чалбарып, тейлеп алдылар. Ынчангаш өргүн чон Чырыткылыг Далай-Лама Башкының өөредиин кажан-даа утпас ужурлуг.
Авыралдыг Улуг Башкы Далай-Лама каяа-даа чорааш, чон-биле сеткилиниң ханызындан чугаалажыр, кайгамчык бөдүүн, катаптаттынмас хүлүмзүрүүр, чыылганнарның сеткил-хөөнүн өттүр билип алыр кижи болду.
Чадаанага ужуражылга үезинде Улуг Башкының сеткили ханып, дыка өөрээн. Башкы хүрээ-хиит тударынга дузаламчы кылдыр акша-төгерик (доллар) берип, эм-таңын үлежип алыңар дээш берип турду. Хемчиктиң албаты чону аңаа чүге өөрүвес деп бис. Оон аңгыда Ыдыктыг Далай-Лама каяа-даа чорааш, төлеп чок багай аажы-чаңнардан, кара бодалдардан канчап адырлып алырын айтып берип чорду.
Удаваанда Ыдыктыг Башкы үдекчилери-биле вертолётка олурупкаш, Кызылче ужупту.
Ийе, үделгениң хүнүн база силерге каксы таныштырайн. Тос айның 22-ниң эртенинде Ыдыктыг Башкы Далай-Лама журналистер-биле ужуражылга кылган.
Үделге кандыг-даа кижиниң сеткилин кударадыптар. Үдээр боорда, Далай-Ламаны үдээри дыка харыысалгалыг. Харын-даа сагышсыранчыг-даа. Башкы үдеп келген кижилер-биле байырлажып, аъттаныр деп тургаш, мээң акым генерал В.Б. Кара-Салдың холун дыңзыг тутту. Ол аразында Президент Ш.Д. Ооржак-биле ынчаардагы Дээди Советтиң Даргазы К.А. Бичелдейге база акымга Башкы узун ак торгу кадактарны белекке бергеш, баш ажылдыр салгылап берди. А дөрткү кадакты күрүне секретары В.С. Очур-оолга тывысты.
Ыдыктыг Башкы самбай ак кадактар өргээниниң соонда, республиканың Президентизи Ш. Ооржак баштаан удуртукчулар Чырыткылыг XIV Далай-Ламага буян кылып, Тывага аалдап чорааны дээш улуу-биле четтиргенин илереттилер.
Шулуу КАРА-САЛ.
Кызыл хоорай.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №25 2025 чылдың июль 3