Июль 8-те Өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чорук хүнүнде Тываның Чазак бажыңынга «Ынакшыл болгаш шынчы чорук дээш» деп хөй-ниити шаңналдарын байырлыг байдалга тывыскан.
ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар болгаш ТР-ниң Дээди Хуралының Даргазы Каң-оол Даваа олар шаңнал алыры-биле чалаттырып келген төлептиг өг-бүлелерге болгаш оларның чоок кижилеринге Өг-бүле хүнүн таварыштыр байырын чедирип, чылыг-чымчак сөстерни йөрээп чугаалаан.
2019 чылда «Россияның алдын өг-бүлези» деп аттың эдилекчилери, 62 чыл кады чурттааш, аныяк салгалга үлегерин көргүзүп чоруур Тес-Хем кожууннуң төлээлери Делгер-оол Эренчинович, Очур-Хоо Сагдыевна Эртинелерниң өг-бүлезин «Ынакшыл болгаш шынчы чоруу дээш» деп медаль-биле шаңнаан. Эртинелерниң өг-бүлези бо хүннерде 30 улуг-биче уйнуктарын карактажып чоруур.
Кызыл кожууннуң Кур-Чер сумузунуң хамаатылары Стай-оол Курбаевич, Сендин Самбууевна Ондарларның өг-бүлези алды ажы-төлдү өстүрген. Өгнүң эр ээзи – Күш-ажылдың хоочуну болгаш В.И. Ленин шаңналының эдилекчизи, а Сендин Самбууевна – С.К. Тока аттыг «Ие чаш» шаңналының эдилекчизи, күш-ажылдың хоочуну. Кады чурттааш, таптыг-ла 66 чылдың нүүрүн көрүп чоруур хүндүткелдиг өг-бүлени «Ынакшылдың болгаш шынчы чоруктуң» медалы-биле шаңнаан.
Кызыл кожууннуң чурттакчылары 56 чыл кады чурттааш, 10 ажы-төлдү өстүрүп кижизиткеш, бут кырынга тургускан Чаян-оол Хертекович, Зоя Хертековна Аңгыр-оолдарның өг-бүлезин база «Ынакшылдың болгаш шынчы чоруктуң» медалы-биле шаңнаткан.
Улуг-Хем кожуундан Петр Түлүшевич, Дадар Дажыевна Манчыннарның өг-бүлези 55 чыл бурунгаар өг-бүле туткан. Олар ийи кысты, чаңгыс оолду өстүрүп, кижизиткен. Бо хүннерде 12 уйнуку карактажып чоруур.
Пушкин Дываевич биле Ираида Санчатовна Даваалар өг-бүле тутканындан бээр 54 чыл болган оюн бо чылын демдеглеп турар. Олар боттарының үлегери-биле аныяк-өскенге ынакшыл болгаш өг-бүле – кезээде кады чоруур, чарылбас чүүлдер деп билиишкинни амыдыралында көргүзүп чоруур. Даваалар ажы-төлүн доозазын эртем-билиглиг специалистер кылдыр өөредип-кижизиткен.
53 чылдың нүүрүн кады көрүп чоруур үлегерлиг өг-бүле Овус Очур-оолович, Лидия Намчыл-Доржуевна Ооржактарның өг-бүлези 6 ажы-төлдү төлептиг кижилер кылдыр кижизиткен. Амгы үеде 28 уйнуун карактажып чоруур.
Барыын-Хемчик кожууннуң төлээлери Амыра Конгарович, Зоя Оолаковна Кара-Салдарның бичии күрүнези тургустунгандан бээр 52 чыл шуужа берген. Оларның өг-бүлезиниң аас-кежии – ажы-төлүнде.
Өвүр кожууннуң үлегерлиг, төлептиг өг-бүлези Валерий Кечилович, Алевтина Сагаановна Моңгуштар кады чурттаандан бээр 51 чыл болган. Олар өөредилге шугумунуң болгаш культураның хоочуннары, хүндүлүг ажылдакчылары.
«Ынакшыл болгаш шынчы чорук» медалын ниитизи-биле Тываның 30 – 60 чыл кады чурттаан 22 үлегерлиг өг-бүлези алган.
Ондарларның өг-бүлезиниң улуг уруу, Алена Авык:
– Ачавыс Ыстай-оол Курбааевич, ававыс Сендин Самбууевна Ондарлар. Ада-иевисти бис, үш кызы, деткип чедип келдивис. Ажы-төлү шупту үш кыс, үш оол бис. Оол дуңмаларым аал ээлеп арткан. Ада-иевистиң дун кызы-дыр мен. 66 чыл кады чурттааш, уйнуктары-биле катай 60 ажы-төлдүң энерелдиг ада-иези-дир. Бо хире хөй чылдар дургузунда чурттап келгеш, ада-иевистиң чаңгыс катап маргыжып турганын-даа сагынмас-тыр мен.
Чогум чуртувус Ийме суур. Ававыс уруглар садынга, а ачавыс совхозка ажылдап чораан. Ававыс, ачавысты Кур-Чер сумузунче көжүрүп алган бис. Мал-маган азырааш, 2007 чылдан эгелээш, «муңчу» деп атты эдилеп, үре-түңнелдиг ажылдап чоруурлар. Наадымнарга чылдың-на өг-бүлевис-биле кады идепкейлиг киржип чордувус. Дыштаныр хүннерде шупту ада-иевистиң аалынга чыглыр бис. Ол ававыс, ачавыстың бичии «күрүнезиниң» чаңчылы апарган чүве. Ававыс, ачавысты бо шаңналга төлептиг деп санаар бис.
Кызыл хоорайның чурттакчызы Зоя Самдан:
– Өөм ээзи Анатолий Семенович Самдан-биле кады чурттааш, 50 чыл болуп тур бис. Дөрт ажы-төлдү кижизидип өстүрдүвүс. Олар шупту дээди эртемниг. Уругларывыстың ажы-төлү, уйнуктарывыс чеди кижи. Кызыл хоорайда чурттап чоруур бис. Бүгү назынымда аңга-аңгы школаларга башкылап чордум. Хүндүлүг дыштанылгаже үнер бетинде, 20 чыл дургузунда Кызылдың политехниктиг техникумунга ажылдап чордум. Ачавыс Тыва Республиканың Айыыл чок чериниң хоочуну кижи. Бистиң өг-бүлевисти үнелээни дээш, «Ынакшыл болгаш шынчы чоруктуң» медалы дээш четтирдивис.
Тываның Профэвилелдер федерациязының даргазы Галина Сүрүн,
– «Чырык чер кырында эң-не үнелиг чүүл – өг-бүле» деп анаа эвес чугаалаан болгай. Хөй чылдарда бот-боттарынга ынак болгаш шынчы кылдыр чурттап, хөй ажы-төлдү кижизидип, эртем-билигге чедирип каан үлегерлиг өг-бүлелерниң аразында мээң эки билирим, таныырым улуг назылыгларны көөрүмге, дыка-ла чоргааранчыг-дыр. Олар дээш сеткилимниң ханызындан өөрүп, биске болгаш аныяк салгалга үлегери дээш четтиргенимни иередип тур мен. Шак бо байырымныг хүнде кижи бүрүзү ынакшылды, аас-кежикти өөрүшкүнү чоок кижилеринден алыр болзун!
Бежен-алдан чыл кады чурттаарының чажыды – бот-боттарын хүндүлежиринде, бот-боттарынга ынакшылында, бот-боттары дээш харыысалгазында, бот-боттарынга бүзүрээринде деп бодаар мен. Ынчангаш ынакшыл болгаш шынчы чорук делгерезин!
Өвүрнүң төлээзи Валерий Моңгуш:
– Уругларым авазы Алефтина Сагаановна-биле кады Өвүр кожууннуң Солчур сумузундан келдивис. Кады чурттааш, чартык чүс чыл ашканывыс бо. Чеди ажы-төлдүг, чээрби ажыг уйнуктуг бис.
2024 чылды Өг-бүле чылы кылдыр чарлааш, хөй чылдарда кады чурттаан үлегерлиг өг-бүлелерни шаңнап-мактап турары өөрүнчүг-даа, солун-даа, чоргааранчыг-даа чүве-дир. Чазак-чагыргавыстың чону дээш, улуг назылыг улус дээш, оларже кичээнгей салып чоруурунга өөрүүр-дүр бис. Өг-бүле бирги черде, ону үнелээр деп билиишкинни, үлегерни салгалдарывысче дамчыдар-дыр бис.
Өөм ишти бүгү назынында башкылаан. Мен уран чүүл, культура адырынга хөй чылдарда ажылдадым. Ажы-төлүвүстүң аразында башкылар, эмчилер, экономистер дээш кандыг-даа мергежилдиглер бар.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №51 2024 чылдың июль 10
