Хөй чон чыылган черден улустуң амыдыралы, культуразының деңнели көрүнчүкте дег көскү болур. Тывага хамаарыштыр алыр чүве болза, Кызыл хоорайның амыдыралы бүдүн республиканың амыдыралының, ажыл-ижиниң, адак дизе, хир-чамының, бачыт-чудунуң көрүнчүү ол. Чүге дизе эки-даа, бужар-даа чүүлдер чүнү-даа мурнай мында болуп турар. Харалаан, сөөлгү үелерде бужар чүүлдер деңзи караан ажыр базып турары илдең: чоннуң калбак арагалаашкыны, кем-херек үүлгедиишкиннери, корум-чурум үрээшкиннери кол нуруузунда найысылалда бүрүткеттинип турар.
Чурттакчы чоннуң хөй кезии мындыг амыдыралдан чаржынып, хөңнү калып, эрге-чагыргалар, хөй-ниити организациялары-биле катчып алгаш, кара күштерге удур демиселче көдүрлүп үнген. Хамык-ла кемниг чүүлдерге буруудадып турарывыс Интернет бо удаада улус-чонну мөөңнештирип, дарый демнежириниң чепсээ болган. Социал четкилерде янзы-бүрү бөлүктерниң кежигүннери, ылаңгыя эң хөй киржикчилиг аңчылар болгаш балыкчыларның бөлүү катчып алгаш, тургузукчу хөй-ниитижи ажылдарны боттары кылып кирипкеннер. Кандыг-даа көгүдүлге, аазаашкыннар чокка. “Демниг сааскан теве тудуп чиир” дижир болгай. Чүге дизе олар моон соңгаар мынчаар чурттап болбас деп чүүлдү биле бергеннер. Кандыг-даа чон кайыын-на дөгерези багай болур чүве деп, ооң чүгле азарганчыг кезээ чонун бакка суп, ооң алдар-адын баксырадып чоруур. Чурттакчы чоннуң 80 ажыг хуузу тывалар болуп кээр бистиң ышкаш бичии республикавыска бүгү бузуттуг чүүлдер адыш оюунда дег көскү. Кандыг-даа багай чүүл болурга, адак дизе, тывалар буруулуг болур. Үндезин чурттакчылары колдаан черге черле ындыг, эки-даа, багай-даа чүүлдер чүнүң-даа мурнунда чиңгине чонга онаажып дүжер. Чамдыкта-чамдыкта бужар чүүлдер бүрүзүнге боттарывыс-ла чемиш бере бээр-ле болгай бис. Кол нация чонну тургузуп турар бис деп билиишкинни уттуп алыр. Мооң ужун бүдүн чонга буруу онаажыр.
Тыва ниитилелдиң амыдыралының хөлегеленчек талаларының бирээзи — чоннуң кылын арагалаашкынга хөме тавартканы, ооң уламындан эң-не багай, бужар аажы-чаңы арыг сугда чам дег көскүлеңнеп келгени. Чамдык улус ам-даа араганы ак чем деп санап чоруур. Хойтпактан кылган шиме ак чемге хамааржып болур-ла ыйнаан харын, ынчалза-даа кажанда-даа пиво, одеколон, техниктиг спирт ак чем болбайн чораан болгаш болбас-даа. Олар угаан балбаарадыр, медерел солуудадыр оо-хоран-дыр. Мону хаайга кертип алыры черле артык эвес. Олар-биле, маңгысталчак амыдыралдыглар-биле шын-на сеткилинден демисежип эгелээни черле чөп.
Чамдык улус араганы буруудадыр хөөн чок, “Араганы ижип болур, чүгле эзирип болбас” дээр туруштуг. Ол база частырыглыг көрүш. Арага кажан-даа эки чүвеге чедирбейн чораан. Ооң хайындан өлүрүүшкүннерниң, күчүлеп күштээшкиннерниң, орук озал-ондааның, сугга дүжүп өлүр чоруктарның, эзирик чогуш-содааның, алгыш-кырыштың саны көвүдээн.
Чаңгыс сөөлгү чеди хонук безин бистиң республикага аажок “дүжүткүр” болган. Дружинниктер болгаш шагдаалар эзириктер сергедир "Центр" деп албан черинге 651 кижини чедирген, оларның 169-у – херээженнер. Эзириктерниң эң хөй чыглыр черлери – төптүң тап-дал ортузунда тыва Арбат, Салчак Токаның хөрек тураскаалының чанында сесерлик, мурнуу чүкте микрорайон, оң болгаш солагай эриктерде дачалар.
Чакпыыл арага сөөртүкчүлери болгаш садыгжылары-биле эптеш чок демиселди чорудуп, ооң келир оруунга доскуулдарны тургузуп, торгаалдарның хемчээлдерин улгаттырып, корум-чурум камгалаар органнарның ажылдакчыларының бүрүн эргелерин болгаш идепкейин калбартпас чүве болза, бо айтырыг талазы-биле байдал чагыртпастай бээр деп барды. Чазак-чагырга черлери, хамаарышкан албаннар, республиканың хөй-ниитизи ону билип, чогуур хемчеглерни ап эгелээн.
Хөй-ниитиниң мындыг эгелээшкиннеринге деткимчени чер-черлерде, ылаңгыя найысылал Кызылда, чагырга черлери берип эгелээни мактаксанчыг. Ындыг бот-билчилге, кады ажылдажылга моон-даа үзүлбес болзун деп күзээшкин бар.
Чүгле ниити дем-биле бо хамчыктан адырлып ап болур бис дээрзин шуптувус билип эгелээнивис өөрүнчүг. Ындыг болганда, чүү-даа чүве орайтаваан-дыр.
Артур ХЕРТЕК.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруу.
"Шын" №53, 2023 чылдың июль 19