Кызыл хараганнар холуй үнген кезек-кезек хаактар аразы-биле шөйлүп чоруткан оруктап аъттыг кижи калгып орган. Боос бе дег, шөртегер аъттың чоржаңы кончуг, дазыл тавактар ышкаш, калбак дуюгларын арай боорда көдүрүп чораан, сактырга-ла, даваннарында элезин долдур урган шоодайлар баглап каанзыг. Халбаңнарын артында баглап каан, дөтпе хураган кежи, кышкы хаптыга бөрттүг, эргилей берген, хөвеңниг шыва тоннуг, оңа берген кызыл пөс курлуг, кижи ортузу эрте берген кадай кижи далажып тепсенгилээрге, аъды шимчеш-даа дивес, чүгле хыралган кара булгаар төрепчилериниң даажы далдыраар. Оон үзеш дээш, хаак шывыы-биле аъдын каккылаарга, ооң оң талакы саарындан довурак бурт дээш, чүгле истер чуруттунуп чыдып калгылаар, шынавыла дөжек-ле.
Орукта истер-ле хөй. Каш-ла хонук эрткен, ынчан орта ажыл хайнып турган. Шыргалар изи оруктуң ийи талазын таптай базып каапкан, хараганнарда дыралып чыдып калгылаан куспак-куспак тараа саваңнары, часкы түленди дүктер ышкаш, тудум-тудум халаңайнып тургулаан. Чоржаң аът оон-даа хойбайн чораан.
Сырый-сырый инек-хараганнар. Ээр орук. Бичии оймак.
Аът хеп-хенертен кулактарын, өргеннер ышкаш, сүүрертипкеш, былдай дүшкен. Кадай аңдарлы бер часкаш, аъдының аксын хорадап, шеле соккулааш:
– Канчап барган моовал мооңар! – деп кончуттунгулаан.
Аът ээзиниң хыйланганын-даа тооваан. Солагай талаже улам-улам ээгилеп, харын хаайы чарылгыже дыргырадыр хаарыктагылаан. Кадай улам шыжыгып, бар шаа-биле кадыг идиктериниң ээжектери-биле буттары аарыгыже тепсенгилээн.
Аъдының хойган уунче көөрге, орук кыйыында дартайтыр дыгып каан иштиг, алгы таалың көстүп чыткан, кадай аъды чааргап турда-ла, элдепсине-элдепсине чоокшуладыр чортуп келген. Таалыңның бир чартыы черде доораландыр шөйлү берген чыткан, бирээзи туруп алган турган.
Кадай кезек када дүшпейн көрүп турган: орук кижизи дүжүрүп кааш, алаак кире берген чадавас; ындыг бе дээрге таалыңның бир чартыын чүге черже октапканыл? Оозун бодап көөрге, адып каапкан таалың ышкаш.
Кадай муңгаш-дынын эзер бажынга кедиргеш, аяар дүжүп келгеш, таалыңның бирээзин тургузуп каан. Долгандыр шимээн чок. Кезек туруп-туруп көдүрүп көрген: ында бир-ле чүве чайтылаан.
Булуттар ындында көзүлбес хүн даглар артынче ажа берген боор, дүргени кончуг имиртиңнеп орган. Соогу сүргей. Кандыг-бир-ле шык салгын чаакты суйбап, чарыннар аразынче соолаңнадыр өттүр шаап турган.
«Өвүр таладан тараалаан улус адып каапкан боор – кадайның угаанынга ындыг бодалдар кирген. – Черге чыткан чүвени алгаш-ла баргай мен, оорлапкан эвес мен, ээзи тыпты-ла бээр ыйнаан».
Кадай таалыңның аксын сести аарак чежип алган. Бирээзиниң иштинден, кижи хөрээ дег, улуг көгээр уштунуп келген. Ооң аксы шыгый берген, күскү сүт арагазының чыды дораан думчукка келген. Көгээр-биле кады улчуга берген дазыл дашка суп каан чораан. Таалыңның бир талазында улуг пөс хапта ужа баштадыр кончуг семис дүлген эът суп каан, оон ыңай шөйген быштак, соктаан тараа, кадырган курут...
Угаанга хөй-ле бодалдар кирип турган: «оорлап алган эвес орукка чыткан чүвени кым канчаар, эзеңги дыңзыдып апса чүл? Бүдүн көгээрни төндүр ижиптер эвес мен, артыын ээзинге арттырып-ла каай мен».
Көгээрин арай деп ажыткаш, дашка ортуже кылдыр кудуп алган. Оон черге олургаш, кыйыында ак терезинни сый соп алгаш, арагаже суккаш, дөрт чүкче өргүй чашкылаан:
– Ораным, бай таңдым!
Төндүр ижипкеш, дашка илезин база черже чажыпкан. База бирээни ишкеш, база өргүп каан. Таалыңның бир талазынче холдааш, пөс хаптан кадарлыг ээги уштуп келген. Соок эътти дайнагылаан.
Мырыңай караңгылап келген. Соок арага баштай шыырныктырып чоруй, эртен-не чемненген аш ижинниң дүвүн изиңнеди берген. Карактар шокараңайнып орган. Таалыңның ээзи-даа келзе, коргар хире эвес дидим апарган.
Кадай аъттанырынга белеткени берген. Көгээрниң аксын дуглааш, дедир суп алган. Аар таалыңны артып алыр дээш бедик дөңгелик кырынга арай боорда аппарып салган. Тура удуп турган аъдын кожаландыр чедип келген.
Ыя аразында кыпсынчыг үн мырыңай чанында караңгы хараган адаандан дыңналган: «Ы-ңа-а-а!». Кадай аар таалыңны черже октай каапкаш, караңгыже көрген. База катап кыпсынчыг кускуннаан. Кадайның арны, от-көс дег, изиш дээн. Буттар бастынмастап көжүй берген. Кадай таалыңын-даа албайн аъттаныпкан. Олча-омак деп чүве сагышка кирер чүве кайда боор. Аъдының кырынга олуруптарга, ам угааны орталанып келген.
Коргунчуг кышкы база катап дыңналган: «Ы-ңа-а-а!...» Кадай аъдын чула шаапкаш, шимеш дээр бодаан. Ынчалза-даа боданган: «Азы кулактарым алгырып тур боор, азы үгү ыйнаан». Аъдының аксын шеле соккулааш, алгы үнген хараган уунче чорткан. Аъды кулактарын сүвүрерткеш, чагдавас болган. Хараган адаанда бир-ле чүве агарган: чучак-даа ышкаш, чурук-даа ышкаш. Кадай бар шаа-биле доңгайып көрген. База катап демги үн оон-даа кыпсынчыг, оон-даа коргунчуг алгырган.
Кадай аъдын ээй тырткаш, орукче дап берген.
«Ы-ңа-а-а! Ы-ңа-а-а!..»
Ол үннүң кыпсынчыг-даа, коргунчуг-даа болза, кээргенчии кончуг болган. Корткан кижи хамык чүвени, чаңнык ышкаш, дүрген бодап турган: «Бо шагда аза кайда боор, аза бар-даа болза, мындыг черге турбас, тенниг харагандан коргар чүве дээни кай! Үгү база эвес-тир, үгү ынча үр алгырып чыдар чүве бе? Кижиден коргар, дезер болгай! Чаш уруг-дур! Бо соокта чаш уруг черниң черинге алгырып чыдырда, каапкаш баар мен бе? Доңуп өлгей-ле! Оода эр кижи эвес-тир мен, ие болур салымым чок-даа болза, херээжен кижи ышкажыл мен!»
Кадай демгизи чок ээй соп келгеш, эрлер ышкаш, кедергей шалып дүже халаан. Кандыг-даа бодал чок, дидим болгаш иде-иде каш баскаш, караңгы хараган адаанда самдар чучакты көдүрүп келген. Чучакты ажа тыртыптарга, чаш уруг холдары уштунуп келген. Часкы ак тал чиирбейлери дег, чиңге-чиңге, демир дег, соок салаажыгаштар кадайның изиг арнынга деггилээн. Чаш уругнуң ыызы дораан куттула-ла берген.
Чаш уругну ыяк ораап каан чуруктарны, самдар чучакты чаза соп октагылапкаш, чанагашка хойлапкан. Девин дыннып чадаан чоржаң аъдын каккылаптарга, оозу херектиң ужурун билип каан чүве дег, орукту өрү кара даалык-биле ыңай болган.
Оруктуң эрткени билдинмээн. Үр-даа болбаанда, Оруктуг-Кежигде алаак кыдыында чаңгыс өгнүң оду көстү берген.
Кызыл-Эник КУДАЖЫ, Тываның улустуң чогаалчызы.
“Шын” №86 2024 чылдың ноябрь 9