Хат элээн дыңзып, өг чанында бедик теректерниң баштары коогайнып тургулаан. Өгнүң ыды биеэ чаңы-биле ырактан-на уткуп келген.
Кадай какпышаан, багай өөн эжиктедип келген. Өшкү кежи чолдак тонну салгара куржанып алган ашак кижи далаш-биле куураңнадыр үне халып келгеш, кайгап чугааланган:
— Чүү болду моң, кадай! Чүү-ле мындыг арагачы боор деп бодадым, канчап эжиктедип турарың ол?
— Дүрген, аътты ал! — дээн кадайының үнү дыңналган.
— Эзирик сен бе?
— Эзирик деп чүңүл? Аътты дүрген ал!
Ашак аъттың дынындан алган, шапкан аъттың ишти калбараңайнып, тыныжы буруңайнып турган. Кадай дүже халааш, дүрген-не өөнче кирген.
— Дүрген аъдың багла, бээр кел!
Аътты ашак баглаашче-даа аппарбайн, кожалаңга узун дынны кызыткаш, дүрген-не өгже кире халаан. Багай кадай соора чөнүй берген эвес ыйнаан деп бодал ашактың бажынга кирген.
— Дүрген дидир мен! Аптара иштинде ууштап каан хураган кежин эккел! — деп, кадайы кандыг-даа оюн-сылдаг чок дужааган.
Чүвениң ужурун ашак билип чадаан:
— Орта сен бе моң, күжүрүм, чүү деп дөмей эдип турарың ол? Үш дүн ортузунда алгыны канчаар чүвел?
Кадай далаш-биле тонунуң өөктерин чешкеш, от чырыынче ээккеш чугааланган:
— Доңдуң бе, ам чүге ыглавайн бардың? Өөнге келген кижи шуугаар, чугааланыр болгай аан.
Ашак көрүптерге, кадайы хоюндан, мырыңай кызыл анай дег чанагаш, чаш уруг уштуп орган. Бичии уруг холдарын караңнадыр чайгылааш, аксынче салааларын суккаш, ыглай берген. Ашак көжүй берген турган.
— Поок, ам-на оттуп келдиң бе? Чылыгып, удуп чорааның ол-дур аа — деп, кадай эргелиг үн-биле чугаалааш, ашаанче алгырган.
— Орта сен бе, чаш уруг ыглап турда, хову ортузунда даш көжээ дег туруп бердиң? Шымда дидир мен!
— Шын чоор бе, кайыын тып алдың? — дээш, ашак аксы ажык чыткан чарык кара аптаразын чиңчерлей-ле берген.
Ол аразында кадай чаш уругну эргеледип чугааланмышаан, чайгаан орган.
— Кижиниң уруун "кайыын тып алдың" деп чүзүл, бо кырган ашактың. Кижи черге чыдар деп бодаар силер бе? Куду аалдан-на азырап алдым — дигилээш, чаш мага-ботту улам чыыра куспактагылааш, уламчылаан. — Азырап-даа албадым, бодум уруум ышкажыл...
Ашак чоокта чаа эттээн хураган кежин уштуп эккелген.
— Ол алгыңны отка дүрген чылыт!
Ол-бо дызырткайнып чаштагылаан, кыпкан чадагай оттуң чалбыыжынга хураган кежи дораан чылый берген. Ашак алгыны от чырыынга чадыпкан. Кадай бичии уругну хоюндан кончуг камныг уштуп алгаш, алгы кырынга ойтур салып каан. Чаш уруг бичии кызыл бутчугаштарын көдүргеш, хере тепкиленгилээн. Ынчангаш холдарын аксынга аппаргаш, салааларын чызыгайндыр соргулаан.
— Көрдүң бе, аштаан-дыр — деп, кадай дүвүреп чугаалаан. — Сүттен чылды каавыт.
— Дүрген ораа, от чаштаптазын, тал оду кончуг болгай — деп, ашак адазыг сеткил-биле сүмелээн.
Кадай ол аразында өөрүп алгырган:
— Ой, күжүрүм! Өзүп келгеш, артында-ла койгун дузактаар чүве-дир моң!
Мээң төлүм эвес, кандыызы-даа меңээ хамаан дээн шолук сеткил ойтур идип турза-даа, ашак сонуургал-биле көрген:
— Шынавыла, ындыг чүве-дир, тепкиленип чытканын, эрезин көрден, кадай!
— Эрес чүве-дир ийин! — деп, кадай мактап чугаалааш, «адазы дег» дептер часкаш, ара соксаан.
Чылыды ораап алганнар. Ашак доп-дораан тура халааш, дүндүкте тоганада азып каан турган ыштыг хырынны дүжүргеш, эмискик даарай шаапкан.
Үр-даа болбаанда чылыг сүттү харамдыгып ээп алган чаш төл кем чок тайбың уйгузу-биле шөлээн удуп чыткан. Кезек-кезек болгаш, сордунгулаар-даа, бичии думчуу-биле хаарыктагылаар-даа. Ынчан кадай ханып, хүлүмзүрүп каап, сарыг шайны ам-на суксунунга чедир аартап орган.
— Ол чүге каттырымзап олурарың ол? — деп, кылайты улчуккан сөөскен даңзазын шыыладыр соруп, ыыт чок орган ашаа айтырган.
— Сени сактып ордум — деп, кадай чугаалааш, эмискиин сывырган демир-биле тудазында ыяк кылдыр өртеп каан, ёзулуг-ла чес-холазы көстү берген эрги доңгуудан шайны база бирээ аякты кудуп алган. — Сен ындыг ийик сен чоп, күжүрүм, удаанда бир-ле кара хинчек, артында-ла үрүп-үрүп кээп хаарыктаар. Ынчап баарыңга, оттур шелип каап чыдар кижи мен.
Ашак үнгеш, чаңгыс аъдын өртээш, каш малының кажаазының эжиин ылавылап көрүп кааш келген.
Бо кончуг кадай чүү кижиниң төлүн эккелгени ол? Шынавыла черге чытканы ол бе? Азы оорлап алганы ол бе? Кижи төлү байтыгай, эргекке ораай тудуптар удаазын үзүндүзү, ээжекке чыпшыр даараптар хөм кескиндизи оорлап чораан эвес.
Бо бүгү айтырыглар ашактың угаанынга девин-не, хайындырган шай шаары дег, дойлуп турганнар. Ынчалза-даа чаш уругнуң ыы-сыызының девиинге ашак кадайындан чугаа безин эрээр чай алынмаан.
Ам хамык ажыл кылдынган. Чаш уруг удаан. Кадай чугаалап эгелээн...
Кежээ дыңзып орган хат, намдай берген. Өг чанында бедик теректерниң даажы шимээн чок барган. Халайгылап келгилээн кара-кара булуттар үстүп-частып, күскү дээрниң кыдыг-бышкаа аштып эгелээн. Өгнүң дүндүүн өттүр сылдыстар кылаңайнчып, шаажаң тавак ышкаш, төп-төгерик ай булуттар артындан бакылап келген.
Кадай дээрде айже көргеш:
— Күстүң ортаа айының ортузу, он беш чаазы апарган чүве ышкажыл — деп чугаалаан.
— Бурунгу кырганнар мындыг хүнде төрүттүнген уругну аас-кежиктиг кижи дижир боор ийин — деп, ашак немээн.
— Кырганнар эндээр эвес, чүвениң шынын чугаалаарлар болгай.
Кадай чугаазын дооскаш, чаш уругну хойгаргаш, удуп чыдып алган. Ашак кышкы негейлерни чыышкындан алгаш, кадайын кажангызындан-даа артык хумагалап, чылыдыр шуглап каан.
Ашактың уйгузу келбээн. От кыдыынга олуруп алгаш, дүне сүт чылыдар ыяш чээргеннеп олурган. Ол ажылга ооң сагыш-сеткили онза таарзынган, харын-даа өпей ыры ышкаш, тааланчыг болган. Ол чурттап эрткени бежен шаа чылдарның дургузунда кажан-даа ындыг иш кылып чорбаан. Хире-хире чаш уруг эмиг диленип ыглагылаарга, ашактың сеткилин бир-ле чижеглеп чугаалаар чүве чок өөрүшкү долуп олурар болган. Сактырга, чүгле ийи боттарының чурттап келген хос өө ам кижи олурар чер чок кылдыр дола берген ышкаш бодандырган.
Ашак орун баарынга сыртык, дөжек салгаш, хыйыжып чыдып алган. Ол кажан-даа турарынга белен.
Удаваанда ожук адаанда от имистелдир өжүп эгелээн адак сөөлгү оттуг көстерден ыйбалар дүжүп, кыза берген чыткылаан. Ашак карактарын бичии-даа чивеш кылбайн, өшпээн көсче үр-ле көрүп чыткан. Ооң эртип келген бүгү амыдыралы караанга чуруттунуп эгелээн:
...Ядыы, түреңги амыдыралга өскени, байларның малын кадарып чорааны, өгленип-баштанып кижи болу бергени, кызылдар биле актарның чаалажып турганы. Ынчан хосталга деп чүвени ол бир-ле дугаар көрген. Ынчалза-даа амыдырал ындыг белен эвес херек болган. Кижини кижи дарлаар деп бак ёзу дүшсе-даа, хосталга дээр чаагай херек бодараза-даа, амыдыралдың дээжилерин ол ам-даа көрбээн. Кижи амытанның аас-кежиин чаңгыс аът, чаңгыс инек, он шаа хой-өшкү — ыя ол-ла бе? Тывага хувискаал өөскээнден бээр он чыл ажа берген, ынчалзажок ам-даа чүгле бай-шыдалдыг, ха-дуңмалыг, дем-билелиг кижилер-ле аа-сүттүг, аъттыг-хөлдүг, арага-хымыстыг шаап турар кандаай чүвел? Ындыг кижилерниң аал-коданынга безин чоокшулаарга, чүге аартыктаар, аактаар чүвел?
Кызыл-Эник КУДАЖЫ, Тываның улустуң чогаалчызы.
“Шын” №88 2024 чылдың ноябрь 16