Бо чурукта кады орар эжимни Кырчиков Владимир дээр. Свердловск хоорайга студентилеп тургаш, кады шеригже чоруткаш, Белоруссияга тос ай дургузунда биче командирлер школазын дооскаш, Литваның Укмерге хоорай чоогунга, дуб-биле бүргеттинген шыргай арга иштинге дайынчы кезекке турган чуруувус-тур. Ол дээрге 1965–1968 чылдар-ла болгай.
Тиилеттирип чорбаан күчүлүг Совет Армияның хүрээлеңинге дайынчы үлүүнче ынчан оолдар кончуг-ла барыксаар турдулар. Ол үеде патриотчу кижизидилге бедик деңнелге турган. Акыларым Опал-оол, Бичендей Япония чоогунда Курил, Сахалин ортулуктарынга барык дөрт чыл чедир шериг албан-хүлээлгезин эрттирдилер. Мен база-ла акыларым оруун эдерип, шеригже өөрүшкү-маңнайлыг чоруткан мен ийин. Шеригге улуг командирлеривис колдуу-ла Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилери. Дайынчы өөредилге, корум-чурум, эп-найырал бедик деңнелге турган. Бөдүүн казармаларга чурттап, ийи ярустуг оруннарга удуп-дыштанып, хүнде үш катап солдат чемнер-биле аъштанып-чемненип турдувус. Солдаттар айда 3 рубль 50 көпеек, а сержантылар 4 рубль 80 көпеек алыр турган. Ол акша-шалың шериг кижиниң негелделеринге четчир турду.
Үш чыл иштинде өөредип кааны ол негелделер, ёзулалдар мээң чуртталгамда ёзу-чаңчылдарым апарган. Ол чүл дээрге кылган чүүлүн бедик деңнелге үезинде кылып доозары.
Ийиги улуг дайынга Совет Эвилелинге тиилеттиргеш, өжээн негеп алза дээн чамдык Европа чурттарының күзелин билгеш, бистиң талавыстан барыын кызыгаарга ракеталыг күштерни мөөңнеп, быжыглап турган үези чүве. Бистиң кезээвис орта дорт киржип, ракеталыг күштерниң баазазын тургусчуп турганывыс чоргааранчыг. Бистиң батареявысты «дайынчы хандырылга батареязы» деп адаар турган. Ол дээрге улуг дайынчы харыысалга чүве. Эштерим Анатолиий Чужинов, Николай Шилко, Константин Миронов, Анатолий, Иван Неделченко алышкылар, Чечнядан Удугов, узбек Гухани, немец Питтель Иван Алисович дээш кымнарны чок дээр боор. Кончуг-ла эп-найыралдыг чурт камгалаар хүлээлгевисти күүседип чордувус.
Бир-ле катап дивизионувус штавынга доскуулга турумда, стратегтиг ракета кезектериниң кол командылакчызы генерал Толубко чедип келген. «Томаанныг!» – деп команданы өткүт үн-биле бердим-не. Уткуп турган командирлер шупту команда езугаар туруптулар. «Сулараңар!» – деп команданы генерал бергеш, меңээ чедип келгеш: «Че, кайыын сен?» – деп айтырды. «Тыва Автономнуг Республикадан келген мен» – дидим. Оон генерал: «Оо! Тывалар —Саянның эзирлери! Улуг дайынга эрес-дидим тулчуп чорааннар. Тываның эки турачы кавалеристери фашистерниң ырмазын сыгар турганнар-ла болгай. Коргуш-сыныш чок, эр хейлер!» — дээш, мээң эктимни часкап кагды. Ол бир минута иштинде болган эпизод долгандыр турган командирлер аразынга өөрүнчүг байдалды тургускан чүве. Кажан штаб удуртулгазы-биле ужуражылга доостурга, генерал штабтан үнүп бар чыда, холумну туткаш, байырлашкаш чорупканы менээ уттундурбас хүндүткел болгаш сактыышкын болуп арткан.
Мен, кол дайынчы хүлээлгемден аңгыда, өөредилге клазының, кызыл-булуңнуң шимекчизи, «Дайынчы листоктуң» редактору база батареяның парикмахери турдум. Ынчангаш эш-өөрүм, командирлерим аразынга хүндүткелдиг турганым өөрүнчүг. Дайынчы болгаш политиктиг белеткелдиң тергиини болганымдан бистиң батареядан мени бир дугаарында август айда шеригден халажылгаже командирлерим, эш-өөрүм үдедилер. Каш чылдар иштинде кады шериг албан-хүлээлгезин эрттирип турган эштеринден чарлып чорууру муңгаранчыг боор чүве чорду. Ам-даа оода 2–3 хонук эш-өөрүм аразынга,өөренген батареямга, турган болумза, деп бодап-даа турдум ийин. Кажан мен КПП чанындан машинага олурупкаш, чоруптарымга, үдеп келген украин эжим Неделченко Иван машина соондан холун чайып маңнап олургаш, олура дүшкеш, ыглап чыдып калганы меңээ кажан-даа уттундурбас. Дүүнгү чүве-биле дөмей караамга көстүп келир. Чуртталгада кижини ындыг хүндүткел-биле үдеп, ыглап чыдып каар кижилер ховар-ла боор. Ийе, бурган оранынче үдеп турда, дээрден башка…
Шаг шаандан Россия биле Украина эп-найыралдыг чурттап чораан. Ада-чурттуң Улуг дайынында Тывавыстың эки турачылары Украинаны хостажып, маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган ада-өгбелеривис эвээш эвес. Кажан дайын доосту бээрге, тыва чонувус, күрүневис украин чонга дузаламчы кылдыр 50 муң ажыг инектерни-даа берип
чораан болгай.
Ынчангаш чоннарның эп-найыралы тиилеп, дайзыннарның көгүүшкүнүн ажып эртерин күзеп каайн. Тайбың дээш амгы хүннерде чаалажып турар оолдарывыс тиилелгелиг онча-менди чанып кээр болзун!
Бавуу ХОВАЛЫГ, күш-ажылдың хоочуну.
Авторнуң архивинден чурук.
“Шын” №5 2024 чылдың январь 24
