Чоннуң “ыттар хоойлузу” деп адай берген хоойлузу дириг амытаннарга хумагалыг хамаарылга дугайында-даа болза, ында чугаа колдуунда ыттарга кижилерниң талазындан хамаарылга дугайында чоруп турар. Бо хоойлуну Күрүне Думазы хүлээп алган соонда, Россияда ыттарның саны аажок көвүдээн. Ооң-биле кады тояанчы болгаш ээлери баглавас ыттардан камгаланырының айтырыы чидигленип келген.
Тояанчы ыттардан эң коргунчуг айыыл – оларның ызырып каан кижилериниң калчаа аарыгдан аарый берип болуру. Калчаа арыг кижилерже чүгле оларны ызырган ыттардан дамчыыр. Ындыг таварылгалар суурларга, Кызыл ышкаш улуг эвес хоорайларга болгулаан. Чүге дээрге бичии хоорайларда болгаш суурларда ыттар чоокта ховуларже үнүп, арга-арыгже кирип, аңнап маңнап чорааш, калчаа аарыг черлик дириг амытаннарга таваржып, оларның-биле туткулажып ызырышкан азы калчаа аарыгдан өлген амытаннарның эъдин чигенинден ол айыылдыг аарыгны боттарынга чыпшырып алган боор.
2024 чылдың март айда Россияга черлик болгаш азырал амытаннар калчаа аарыгдан аараан 117 таварылга демдеглеттингенин Дириг амытаннарның кадыының камгалалының федералдыг төвү дыңнаткан дугайында медээ массалыг информация чепсектеринге көстүп келген. Тывага ол аарыг база илереттинген. Кызылдан ырак эвесте Сесерлиг суурнуң чурттакчызының өлүг молдургазының эъдинден калчаа аарыгның вирустарын республиканың ветеринария лабораториязы 2024 чылда илередип тыпкан. Кыжын Кызыл – солагай талакы дача- лар – Сукпак – Ээрбек аразынга чимзенип маңнажып турар ыттар калчаа аарый бээриниң айыылы бар турган-дыр. Дириг амытаннарның калчаа аарыы Тывага бо-ла илереттинип турар. Чижээлээрге, 2023 чылдың февраль айда черлик дилгиден база калчаа аарыг вирузу Тывага илереттинген.
Калчаа аарыгга удур вакцинаны тарыдып албас болза, бо аарыгдан аараан кижи ыяап-ла өлүр. Калчаа аарыг ыттарга ызырткан кижилер XIX векке чедир хөйү-биле өлүп турган. Ооң вирузун француз эртемден Луи Пастер шинчилеп, аңаа удур вакцинаны ажылдап кылган.
Вакцинаның эм-дом шынарын хынаар дээш, эртемден калчаа аарыгның вирузун бодунга салыр деп турган. Ол үеде 9 харлыг Джозеф кудумчуга ытка ызыртыпкан. Оолдуң авазы мадам Мейстер эртемден Луи Пастерниң калчаа аарыгга удур вакциназының дугайында дыңнаан болгаш, оглумга ол вакцинаны салып көрүңер деп дилеп туруп берген. Джозефти ызырган ыт калчаа аарыг бе азы аарыг эвес бе дээрзи база билдинмес. Мадам Мейстер оглу калчаа аарыгдан өлүп каарындан корткаш, аажок дилээн. Бир эвес оол калчаа аарыгдан өлүп каар болза, аңаа боду база буруулуг апаарын эртемден Луи Пастер бодааш, оолга вакцинаны сыкырткан. Ооң соонда элээн үе эрткенде-даа, Джозефтиң кадыы эки болган. Оол калчаа аарыгның вирузундан ылап-ла аараан бе дээрзин хынаары-биле, Джозефке калчаа аарыгның вирузун эртемден сыкырткан. Оол калчаа аарый бербээн. Калчаа аарыгга удур Луи Пастерниң вакциназы күштүг дээрзи ынчаар бадыткаттынган.
Ылап-ла калчаа аарыг ытка ызырткан 15 харлыг Жан-Батист Жупий чедип кээрге, бо аарыгның вирузу ооң мага-бодунда барын илереткеш, вакцинаны салырга, оол калчаа аарыгдан аарываан.
Тояанчы ыттарга ызырткан кижилерниң хөй кезии бичии уруглар, оолдар. Бир эвес силерниң уруг-дарыыңар азы боттарыңар ыттарга ызырткан болзуңарза, эмчилерге албан шинчидип, калчаа аарыгга удур вакцинаны салдырып алыңар. Ол силерни өлүмнүг аарыгдан камгалаар.
Ш. КҮЖҮГЕТ белеткээн.
«Шын» №28 2024 чылдың апрель 13
