2024 чыл республиканың чурттакчыларынга онза ужур-уткалыг юбилейлер-биле уттундурбас чыл болуп эртип турар. Ылаңгыя Тываның культура адырынга чыл дургузунда болгулаан хемчеглерни ТАР-ның Россияга каттышканындан бээр 80 чыл оюнга, 100 харлаан тыва классиктерге тураскаадып эрттиргилээн. Ол дугайында ТР-ниң культура сайыды Виктор Чигжит тодаргай медээни берген:
– Республиканың бүгү культура албан черлеринге федералдыг-даа, регионнар аразының-даа, республика-даа чергелиг болгулаан хемчеглерниң ниити саны 200 ашкан. Оларның кол-колунга доктаап көрейн.
Улуг хемчээлдиг болуушкуннарның бирээзинге “Өскүс-оол” тыва мюзиклди хамаарыштырып болур. Либретто болгаш хөгжүмүнге үнелел, арга-сүмезин бээри-биле ооң белеткел ажылынга хамаарышпас эксперттер, музыковедтер, чогаалчылардан аңгыда, “Алдын маска” Бүгү-россия чергелиг шаңналдың лауреады, режиссер Александр Лебедев, Мариинск театрының чырык талазы-биле каастакчызы, сценограф Алексей Тарасов, Россияның уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, хореограф Николай Андросов киришкен. Ол ышкаш бо улуг төлевилелдиң боттанылгазынга Россияның Композиторлар эвилелиниң Баштаар чериниң даргазы Рашид Калимуллин, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң даргазы Николай Иванов болгаш өскелер-даа боттарының үлүг-хуузун киириштирген.
Бо улуг ажылдың түңнели– чылдың кол болуушкуннарының бирээзи болур. Чаа мюзиклди декабрь 21-де В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрның сценазынга көргүзери манаттынып турар.
База бир улуг болуушкун – Москвада ВДНХ-га “Россия” делгелге-шуулганга болгулаан хемчеглерге Тыва Республика идепкейлиг киришкен:
- Калмыкия, Бурятия, Тыва каттыжып алгаш, бир дугаар Шагаа байырлалын Москвага демдеглээн;
- Дамдыннарның өг-бүлези республиканы төлээлеп, Россияда чарлаттынган Өг-бүле чылының ажыдыышкынынга киришкен;
- Бүгү-делегейниң херээженнер шуулганынга Тываны төлээлеп, Россияның алдарлыг артизи Айдысмаа Көшкендей киришкен.
Онза кичээнгейде ТШО киржикчилери
ТШО киржикчилери болгаш оларның өг-бүлелерин деткииринче көрдүнген хемчеглер хөй эрткилээн:
Москонцерттиң билдингир артистери М.В. Беляева, А.С. Усков, Т.И. Сорокина, В.П. Овсянников, В.И. Суходолей, С.Г. Теняева, Ю.В.Гитманның киржилгези-биле улуг ачы-дуза концерти болган;
Луганск хоорайның Аныяктар Бажыңынга Тываның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү Радомир Балганның чураан чуруктарының «Деды и внуки» деп делгелгезин организастаан. Аңаа 1941–1945 чч. Ада-чурттуң Улуг дайынының болгаш тускай шериг операциязының маадырларының чуруктарын делгеп көргүскен.
Россия биле Кыдаттың найыралы
Россия биле Кыдаттың аразында чарлаттынган Культура чылында Тываның национал оркестри Пекин хоорайга аңгы-аңгы черлерге 4 концерти көргүскен. Ол концерттер Россия биле Кыдаттың дипломаттыг харылзааларының тургустунганындан бээр 75 чыл оюнга тураскааткан «Слово о русском сердце» деп делегей чергелиг хемчеглериниң аразынче кирген.
Тываның национал оркестри “Росконцерт” биле РФ-тиң Культура яамызындан грант деткимчезин алгаш, Россия иштинге 2024 чылдың октябрь 16–28 хүннеринде Чита, Улан-Удэ, Иркутск, Владивосток, Элиста, Москва хоорайларга концерттерни көргүскен.
Оон аңгыда, Россияның кол сценазы – Күрүнениң Кремль ордузунга А.С. Пушкинниң 225 чыл оюнга тураскааткан байырлыг хемчегге чедиишкинниг киришкен. Көрүкчүлер Тыва национал оркестрниң концерттериниң уттундурбас болгаш чайынналчак болганын демдеглээннер.
Увс амакка Культура хүннери
2024 чылдың май айда Моолдуң Увс аймаанга болган Культура хүннери база бир кол болуушкуннарның бирээзи болган. Аңаа Тываның күрүне филармониязының Симфониктиг оркестри тыва классиктерниң хөгжүм чогаалдарын ойнап күүсеткеннер. Оон аңгыда, Тываның А. Пушкин аттыг Национал ном саңы биле Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал музейи идепкейлиг киришкен.
Билдингир кижилер-биле ужуражылгалар
2024 чылдың дургузунда Россияның культуразының болгаш уран чүүлүнүң тергиин дээн артистери-биле ужуражылгалар болгулаан:
- М.С. Щепкин аттыг Дээди театр училищезиниң ректору Борис Любимов-биле ужурашкаш, В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга кадрлар белеткээри-биле кады ажылдажылганы моон-даа соңгаар уламчылаарының дугайында чугааны чоруткан бис. Бо чылын мөөрей түңнелдери-биле Тывадан 14 абитуриент ынаар өөренип кирген. Олар 4 чыл өөренгеш, тыва театрга ажылдап чедип келирлер;
- А.Я. Ваганова аттыг Орус балет академиязының ректору Николай Цискаридзе-биле ужуражылга үезинде Тывага профессионал хореография уран чүүлүнүң сайзыралы болгаш бедик мергежилдиг кадрлар белеткелиниң дугайында чугаа болган;
- Россияның Улустуң артизи Игорь Крутой-биле ужуражылга үезинде Тывага бодунуң Академиязының салбырын ажыдарынга беленин ол чугаалаан. Ол Академия уругларга болгаш улуг улуска чогаадыкчы болгаш өөредилгелиг чер болур.
Тыва кавай
Бо чылын Национал парктың “Тыва кавай” төлевилелиБүгү-россия чергелиг биче хемчээлдиг хоорайлар болгаш төөгүлүг суурларга таарымчалыг хоорай хүрээлеңин тургузар эң дээре төлевилелдер аразынга мөөрейниң тиилекчизи болган.
Ооң боттанылгазы 2025 чылда эгелээр. Чаарттынган Национал парк чүгле дыштанылга чери боорундан аңгыда, туристерниң болгаш чурттакчыларның чыглыр кол төвү болур.
Чаартып, катап эде кылган соонда, эрги “Азия төвү” обелискини парктың төвүнде тургускан.
Тыва классиктерниң 100 чылы
2024 чыл тыва классиктерниң 100 чылынга тураскааткан чыл кылдыр чарлаттынган. Аңаа хамаарышкан Тываның төөгүзүнүң культурлуг өнчүзүн кадагалап арттырары болгаш нептередиринче угланган 40 ажыг байырлыг хемчеглерни эрттирген. Ооң иштинде:
- Москвага Гнесиннер аттыг Россияның хөгжүм академиязының төөгүлүг концерт залынга апрель 19-та “Бис – Чыргал-оолдуң төлдери бис” деп улуг концерт болган. Ону баштайгы тыва композитор Алексей Чыргал-оолдуң 100 чылынга тураскаадып эрттирген. Аңаа А.Б. Чыргал-оол аттыг Кызылдың уран чүүл колледжиниң чогаадыкчы коллективтери киришкен. Болган концерт тыва хөгжүмнүң мөгейикчилеринге улуг белек болган;
- А. Чыргал-оолдуң 100 чылынга тураскаадып, Кызылдың уран чүүл колледжи сураглыг композиторнуң хөгжүм чогаалын чыып белеткээш, чүгле профессионал хөгжүмчүлерден аңгыда, Уругларның уран чүүл школаларынга өөредилге дептери кылдыр белекке берген;
- Улуг чогаалчы Салим Сүрүң-оолдуң тураскаалын ооң өскен-төрээн чурту Барыын-Хемчик кожуунга тургускан;
- Тываның билдингир чогаалчызы Степан Сарыг-оолдуң төрүттүнген хүнүнге уткуштур ооң бижээн тоожузунга үндезилээн «Аңгыр-оолдуң тоожузу” деп уран-чечен фильмниң көрүлдези болуп эрткен. 9 сая рубль чарыгдалдыг фильмни чогаалчының өскен-төрээн чурту – Өвүр кожууннуң девискээринге тырттырган.
80 чылдың өнчүзү
Тыва 2024 чылдың дургузунда Россияга каттышканындан бээр 80 чыл оюн демдеглеп эрттирген. Аңаа тураскааткан 35 байырлыг хемчеглер болгулаан:
- Май 8-те, Тиилелге хүнүнүң бүдүүзүнде, Кызылдың “Найырал” кинотеатрынга “Тыва эки турачыларга тураскаадыг” деп архив документилеринге үндезилээн төөгүлүг болуушкунну диригжидип тургускан фильмни ТР-ниң Национал архиви кылгаш, көргүскен;
- 2024 чылдың март 22-де ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг болгаш Тываның билдингир күрүне ажылдакчылдары, эртемденнер, төөгүжүлер Национал архивте шыгжаттынып чыдар ТАР-ның ССРЭ-ниң хүрээлеңинче эки тура-биле кирген дугайында документилер-биле таныжып көрген;
- 80 чылга тураскааткан байырлыг хуралга Национал архив 3 стендиге ол төөгүлүг болуушкунну херечилеп турар архив документилерин болгаш фото-чуруктарның делгелгезин организастаан;
- ол-ла байырлыг хемчегге чогаадыкчы коллективтерден Годенко, Омскының хору, Хакасияның симфониктиг оркестри база “Байкал” театрның солизи Бадма Ханда Аюшеева, Моолдан ыраажы чаладып киришкен;
- В. Тока, С. Бюрбээ, Р.Кенденбиль база А.Чыргал-оолдуң хөгжүм чогаалдарының партитуралары болгаш бижидилгелериниң чыындызын тургузары-биле ТР-ниң Культура яамызының болгаш Красноярск крайның кады кылган төлевилелдериниң таныштырылгазы болган. Ол ажылдарны бо хүнде А. Чыргал-оол аттыг Кызылдың уран чүүл колледжиниң студентилери болгаш Уругларның уран чүүл школазының сургуулдары ажыглап турар;
- октябрь 6-да Москвага Тываның национал оркестри ТАР-ның ССРЭ-ниң хүрээлеңинче эки тура-биле киргенинден бээр 80 чыл оюнга тураскааткан улуг концерти көргүскен.
Көрүкчүлерни магадаткан
Ол ышкаш Кызылдың уран чүүл колледжиниң доозукчузу, Чайковский аттыг консерваторияның студентизи, Улуг театрның программазының киржикчизи Карина Ховалыг Делегей чергелиг М.И. Глинки аттыг эң-не дээди ыраажылар мөөрейиниң дипломантызы болуп Тывазын алдаржыткан.
Тываның Чазааның үрер хөгжүм оркестри Москвага болган В.М.Халилов аттыг үрер хөгжүм оркестрлериниң фестивалынга чедиишкинниг киришкен. Олар үш хонук дургузунда тыва классиктерниң хөгжүм чогаалдарын ойнап күүсеткеннер. Оон аңгыда, Москва облазының Истра хоорайынга дош кырынга концерттери-биле көрүкчүлерни магадаткан.
Ноябрь айның эгезинде Кызылдың Чалыы көрүкчү театры“Улгаттырар шил” деп XII Улустар аразының фестиваль-мөөрейинге Гран-при шаңалды чаалап алган.
Көрүкчүлерни магадаткан
Ол ышкаш Кызылдың уран чүүл колледжиниң доозукчузу, Чайковский аттыг консерваторияның студентизи, Улуг театрның программазының киржикчизи Карина Ховалыг Делегей чергелиг М.И. Глинки аттыг эң-не дээди ыраажылар мөөрейиниң дипломантызы болуп Тывазын алдаржыткан.
Тываның Чазааның үрер хөгжүм оркестри Москвага болган В.М. Халилов аттыг үрер хөгжүм оркестрлериниң фестивалынга чедиишкинниг киришкен. Олар үш хонук дургузунда тыва классиктерниң хөгжүм чогаалдарын ойнап күүсеткеннер. Оон аңгыда, Москва облазының Истра хоорайынга дош кырынга концерттери-биле көрүкчүлерни магадаткан.
Ноябрь айның эгезинде Кызылдың Чалыы көрүкчү театры“Улгаттырар шил” деп XII Улустар аразының фестиваль-мөөрейинге Гран-при шаналды чаалап алган.
Хөйге билдингир апарган аныяк ыраажы Денберел ОоржакТываның культуразының төөгүзүнде бир дугаар “Песня года” эстрада ырларының российжи телефестивалынга киржир дээн. Ол Филлип Киркоров, Олег Газманов, Полина Гагарина болгаш өске-даа эстрада сылдыстары-биле деңге ырлап үнер дээни өөрүнчүг. Ол ышкаш Денберел ноябрь 8, 9 хүннеринде Москвага LIVE АРЕНА-га болган Игорь Крутойнуң юбилейлиг концертиниң хедлайнерлериниң бирээзи база болган.
Ноябрь айда бистиң артистеривис Игорь Кошкендей, Станислав Ириль болгаш А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжиниң «Азас» ансамбли “Жить здорово” деп Бир дугаар телеканалда программаның Чаа чыл уткуштур көргүзер үндүрүлгезинге киришкен. Ону тырттырып турда, теледамчыдылганың башкарыкчызы Елена Малышева болгаш тырттырар бөлүк тыва делегацияның тергиин белеткелдиин демдеглээн. Ол дамчыдылга 2024 чылдың декабрь 24-те эфирже үнер.
Культура адырында чаартылгалар
2024 чылда «Культура» национал төлевилел-биле капиталдыг септелгени 7 культура объектизинге чоруткан:
- Тес-Хемниң Берт-Дагда ККБ-ге;
- Тожунуң Салдамда ККБ-ге;
- Барыын-Хемиктиң Аксы-Барлыкта ККБ-ге;
- Бии-Хемниң Өөкте ККБ-ге;
-Бии-Хемниң Туранда Национал музейниң салбырының оран-савазынга;
- Тес-Хемниң Самагалдайда Уругларның уран чүүл школазынга;
- Мөңгүн-Тайганың Мугур-Аксында драмтеатрның оран-савазынга чоруткан.
«Сорунза» губернатор төлевилели-биле Каа-Хемниң Бояровка суурунга чаа ККБ туткан.
Бо чыл төнчүзүнде Каа-Хемниң Сарыг-Септе чаартынган уругларның уран чүүл школазын ажыглалче киирери манаттынып турар. ол ышкаш Чеди-Хөлдүң Хову-Аксында ном саңының тудуун доозар.
«Культурлуг десант»
2024 чылдың 11 айында республиканың билдингир чогаадыкчы коллективтери 55 көдээ суурларже солун оюн-көргүзүглерлиг гастрольдарны организаастаан. Ынаар 6 муң ажыг көрүкчүнү хаара туткан.
“Ааткыыжым. Кавай”
Россияда чарлаттынган Өг-бүле чылынга тураскааткан «Колыбель моя. Кавай» Евразий кавай фестивалынга 569 кижи: Тыва, Дагестан, Алтай Республика, Алтай край, Новосибирск облазы, Красноярск край, Хакас Респубика, Белорусия, Казахстан, Моол, Кыдат, Япониядан болгаш Москва, Санкт-Петербург хоорайлардан киришкен.
2024 чылда болган Наадым байырлалынга тураскааткан культурлуг хемчеглерге 510 кижи киришкен: 285 хореограф, профессионал коллективтерниң 50 ыраажылары болгаш самчылары, хоорайның уругларның танцы студиязының 80 өөреникчизи болгаш өскелер-даа. Ниитизи-биле Наадымга тураскааткан байырлыг хемчеглер 20 ажыг муң кижини хаара туткан.
Август 16, 17 хүннеринде “Азия төвүнде Хөөмей” V Делегей чергелиг хөөмей фестивалы болуп эрткен. Аңаа 131 хөөмейжи болгаш 25 ансамбль киришкен. Ооң иштинде Прагадан, Москвадан, Кыдаттан, Моолдан, Иштики Моолдан хөөмейжилер келген. Фестиваль 800 ажыг кижини хаара туткан.
Карина МОНГУШ.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №97 2024 чылдың декабрь 18