| Проза |
Кызыл-Эник КУДАЖЫ,
Тываның улустуң чогаалчызы.
"ТУРУҢАР! СУД КЕЛДИ!”
"Хары аяк харыылыг".
Үлегер домак.
"ХИМИКТИГ АНАЛИЗ
1992 чылдың марттың 14-те 13 шак 50 минута турда Кызыл – Абакан оруунуң 249 километринге “К-700" тракторнуң оң талакы дугуюнуң иштинден күш-биле өлүрген Андрей Маадыр-оолович Биче-оолдуң мөчү-сөөгү тывылган.
Даштыкы байдалы: качыгдаан кижиниң мага-бодунуң өзүлдезинде хажыдыышкыннар чок, сайзыралы шын, аштанып-чемненип чорааны эки, дурт-сынының узуну 165 см, бажының хевири шын, дүгү кара, узуну 14 см чедир, карактары хагдынчак, кежи арыг, сөөктери болгаш кегжирлери бүдүн, аксы шала ажык, хɵрээ мөге-шыырак, шыңганнары сииреш, ишти дески, даштыкы органнарында дефектилер чок.
Кемдээшкиннер: бел кежиинден куду качыгдаан кижи дириг турда тɵгүлген, када берген хан истери бар, куйгазында балыглардан үүрмек шил бузундулары тывылган, ужазында, ооргазында чиңге бистиг бижек истери бар. Биологтуг шинчилелди чорудары-биле мөчү-сөөктен ханны, дараазында органнардан бичии быжындыларны үзе кезип алган: мээзинден – 3, баарындан – 1, бүүрээнден – 2, чүрээнден – 1, балыгланган болгаш кемдээн черлерин- ден – 2. А.М. Биче-оолдуң ханынга болгаш сидиинге химиктиг шинчилелди кылырга, алкоголь демдектери тывылбаан.
Эксперт-химик (адын салган).
1992 чылдың март 16".
АНАТОМИКТИГ АНАЛИЗ
Бажының мээзи көстүп турар ажык кемдээшкин, ханы балыглар, шыйбактар, хан кучук черлер көвей, мээзинче хан чүгүрген. Мойнунда, ужазында бижектээн балыгларлыг, 7, 8, 9 дугаар ээгилери сынгылаан.
Түңнел: мага-боттуң аар кемдээнинден – баш сөөгүнүң туттунар дөзү болур молдурук чарылган, ооң уржуундан мээже болгаш куйга адаанче хан чүгүрген – хамааты Андрей Маадыр-оолович Биче-оол өлген. Кемдээшкиннерни болгаш балыглаашкыннарны арага шилдери, демир болгаш ыяш херекселдер-биле чедирген. Хендир-биле мойнундан бооп турган истер бар. Ажыглап турган бижектиң калбаа 1,2 см, узуну 8-9 см.
Суд-медицина эксперти (адын салган).
1992 чылдың март 17".
Илбек ам-на өчүктер, факт-барымдаалар, экспертизалар түңнелдери-биле боостаага чедир чепсегленип апкан. Ол ам кандыг-даа мегелерни, будагларны, хөрлээшкиннерни кыңчыктырбас, оларны катай каккаш азы улустуң чугаазы-биле алырга, калбак чарын кырынга дүжүрер аргазы бар апарган. Херечилерниң-даа, херектеннерниң-даа өчүктери, химиктиг-даа, анатомнуг-даа экспертизаларның түңнелдери чаңгыс хыл-боостаага дүгжүп келген. Истелгениң чорудулгазы төнчүлээн. Ол ам чүгле ооң бүгү материалдарын катап-катап ылавылап хынап, шүүштүрүп, нүүртештирип орган.
Барымдаа кылдыр чамдык херектеннерниң өчүктеринден үзүндүлерни борта киирерге мындыг:
Немелде байысаалгага Ясир Монгуштуң өчүүнден: "Мээң эштерим өлүрүкчү херекти мени организастаан, удурткан деп, боттарын агартырын оралдажып турарлар-дыр. Херек кырында буруулут кижилер Айхүн Монгуш, Алдын-Мөңгүн Ховалыг, Рональд Ондар олар болдур ийин. Мен чүгле "Тайга" акционерлиг ниитилелдиң ээзиниң хээлизинге алзып, бо кижилерниң аразынга харылзаачы болуп турган мен. Өре-ширеге туттургаш, ооң херээн истеп эгелээн Биче-оолду босстуң чагыы-биле өлүреринге чүгле киришкен мен. Бис 12 кижи бис. Шагдааны тепкилеп, шашкылап эгелээним шын. Кажан ону подвалга аппарганывыста, ол алгырбазын дээш, аксын бɵрт-биле дуй тудуп турган мен. Ужазынче 2-3 катап камныг бижектээн мен. Биче-оол оон ɵлбес ужурлуг. Хилинчектенмезин дээш, ону Айхүн мойнунче бижектээн, аксынче пɵс дыгып турган кижи".
Айхүн Монгуштуң өчүүнден:
“Шагдааның бажынче арага шили-биле соп турдум. Оон ɵлбес боорга, бажын туттуруп алгаш, Ясир манза-биле ийи-үш кагарга, өлүп калды. Өлген-өлбээнин хынаар дээш, ужазынче бижек-биле шанчып, шенеп көрүп турду".
Индира Иргиттиң өчүүнден:
"Мени албадап турганнар. Ол кижини соксун дээш, шилдерни, кыскашты, манзаларны Маргарет, Алдын-Чечек ап берип турдулар".
Маадыр Күжүгеттиң өчүүнден:
"Идиктерин уштуп алырывыска, өөктери сɵгүк болган, оон каапкан бис".
Алдын-Мөңгүн Ховалыгның өчүүнден:
"Ол шагдааны доскаар иштинче октаптарывыска, ам-даа дириг болган. Кандыг кончуг тыны быжыг кижи ыйнаан. Ынчан Ясир доскаар иштинче кирип баткаш, сɵɵлгү катап бижек-биле шашкан. Ол кижи ынчан ам-на оожургай берди".
Рональд Ондарның өчүүнден:
"Өлүрткен шагдааның мөчү-сөөгү доскаар иштинде деп улуска билдине бээрге, ону доп-дораан оорлаарын Ясир биске чугаалаан. Ол дээш 500-500 муңну аазаан. Амырай-ла берген бис. Ясир биске эрги шагдаа бɵрттер, алгы кара тоннар берип каан. “Газикте" база шак ындыг хептиг чолаачы олурар чораан. Ол кижини мен мурнунда кɵрбээн мен, ам-даа танывас мен".
Ясир Монгуштуң база бир өчүүнден:
“Өлүг мөчүнү доскаардан уштуп алыры-биле баштай трактор чоруткан турган. Ол озалдап калган болган. Ынчангаш машина, шагдаа хептер ажыглаар апарган. Оларны чогум кымнар ынчаар таарыштырып турарын билбес мен. Меңээ акшаны-даа, идик-хепти-даа өске-өске кижилер берип турган. Ам оларны билбес мен, танывас мен. Босс деп адаар даргалыг улус болган, ынчангаш мен база оларны өттүнүп, өөрүмге ынчаар чугаалап турган мен".
Илбек бир кем-херек үүлгедиишкининиң истелгезин доозуп алырга, ам база өскези чүдүрлүп келген. Ядролуг физикада илчирбеленчек реакция ышкаш болган. Ооң соонда дагдан баткан улуг хар, харын-даа даш хорум көшкези дег, база бирээзи көстүп келир чадавас. Ол ындыг болгай, чөгенчиг-ле чүвеге ызырнып чыдар, аңаа хензиг-ле дээптерге, хары угда диң-не дээр. Бурган өршээп, бо удаада ындыг айыыл болбаан.
Ирик чудук чеже-даа өткеш, суг кырынче дөмей-ле салдап үнүп кээр дижир болгай. “Тайга" акционерлиг ниитилелдиң кара херээ ындыг болган. Ону чеже-даа, канчаар-даа чажырарга, бөрүге кандыг-даа хой кежи кедирерге, ооң көстү бээри ышкаш, база ынчаар илереп келген. Чүгле ол херектиң киржикчилери "кара-куштардан" каш катап хɵй болган. Он-он үүлгедикчилер туттурган, он-он херечилер байысааттырган, он-он том истелге материалдары долдуртунган. Чаңгыс сɵс-биле чугаалаарга, Тыва Республиканың экономиказынга, эң ылаңгыя ниитилелдиң эң кол бүдүрүкчү күштери – кижилерниң кадыынга хора чедирип турган херектиң илчирбези үзүлген, тываларның чугаалажыры-биле алырга, чылан дунчузу, орустарныы-биле болза, тас-арылар ɵɵ чаза шаптынган. Ынчалза-даа маңаа үр үе негеттинген, истелге чорудулгазы бүдүн чыл дургузунда чоруп келген.
Маңаа түңнел кылдыр мындыг чүүлдү чугаалап кагза, черле артык эвес болур болгаш авторнуң сагыш-сеткили дыш, оожум, ханган чоруур ийик: бо бүгү кем-херектиң истелгезин прокуратура ажылдакчызы, бирги класстың юризи Игорь Иргекович Илбек кара чааскаан чорудуп шыдаан дээр болза, оон меге чүве чок апаар. Борта эрге-хоойлу камгалалының эвээш эвес ажылдакчыла- ры – прокурорлар, шагдаалар, судьялар, иштики херектер яамызының экономиктиг кем-херек үүлгедиишкиннери-биле демисел чорудар килдизиниң база организастыг кем-херектер үүлгедиишкиннери-биле демисел чорудар килдизиниң тɵлээлекчилери, ол ышкаш ак сеткилдиг хөй-хөй эңгиин хамаатылар киришкен. Оларга бодунуң өөрүп четтиргенин Игорь Иргекович чүрээниң каш дакпыр ханызындан илередип, ажыл-ишке улуг-улуг чедиишкиннерни, амыдыралга аас-кежикти, эң-не кол чүве – кадыкшылды күзеп турар. Кадык кижиге – кадыр арт-даа баалык ышкаш, калбак хем-даа арык ышкаш, бедик дээр-даа чавыс, берт орук-даа ак.
Адактың соонда, 1993 чылдың март айны төнчүледир, албанның дараазында документилери тургустунган болгаш чедер черлеринче тараттынган:
"ДОКТААЛ
Кызыл хоорай 1993 чылдың март 3
...Истелге органнарының чыгган херечи бижиктери кем-херек үүлгедиишкиннерин суд хуралынга көөрүнге четчир. Буруудадыр түңнелдерни тургузарда, РСФСР-ниң Кеземче чорудулга дүрүмүн бүрүн барымдаалаан. Буруудаттырганнарга кеземче онаарының үндезиннери шын шилиттинген. Судче немелде херечилер келдиртир дугайында билдириишкиннер, хомудалдар кирбээн.
Үстүнде айыттынган чүүлдерге үндезилээш база РСФСР-ниң Кеземче чорудулга дүрүмүнүң 221–230 чүүлдерин удуртулга болдургаш, доктаадырым болза:
Буруудаттырып турар (херектеннерниң аттарын чыскаап бижээн) херээн Кызыл хоорайның улус судунуң бажыңынга ажык суд хуралынга күрүне ялалакчызының, шииттирип турар кижилерниң камгалакчыларының, назы четпээн херектеннерниң хоойлу ёзугаар төлээлекчилериниң, база ол ышкаш, качыгдаан кижиниң төлээлекчизиниң киржилгези-биле 1993 чылдың марттың 17-ниң хүнүнден ук чылдың апрельдиң 13-түң хүнүнге чедир коллегиалдыг көөр. Бирги хуралды доктааттынган хүннүң 10 шакта эгелээр. Дараазында хүннерде ол айтырыгны суд чорудулгазының байдалын барымдаалап таарыштырар.
Херечилерни буруудаткан түңнелдерниң кылган даңзызын ёзугаар келдиртир.
Судтадып турар кижилерге онааган кеземче хемчеглерин өскерилге чок арттырар.
Тыва Республиканың
Дээди судунуң судьязы (адын салган)".
"ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ ПРОКУРОРУНГА (адын айыткан)
Херектеннер (аттарын чыскаап бижээн) херээн көɵр коллегиалдыг суд хуралы 1993 чылдың март 17-ниң хүнүнде 10 шакта эгелээр. Прокурорнуң болгаш адвокаттарның киржилгезин хандырарын диледим.
Тыва Республиканың
Дээди судунуң даргазы (адын салган).
1993 чылдың март 5".
"6694 ШЕРИГ КЕЗЭЭНИҢ КОМАНДИРИНГЕ (адын айыткан) ЧАГЫГ
Капсырылга даңзыда аттары кирген херектеннерни 1993 чылдың март 17-де 10 шак бетинде Кызыл хоорайның Кочетов кудумчузунда 36 дугаар бажыңда хоорайның улус судунга конвойлап эккээр наряд-биле хандырарын диледим.
Суд чорудулгазы чижек-биле 1 ай үргүлчүлээр.
Тыва Республиканың
Дээди судунуң даргазы (адын салган)
1993 чылдың март 5".
“ИХЯ-НЫҢ КОРУМ-ЧУРУМ КИЛДИЗИНИҢ НАЧАЛЬНИГИНГЕ
(адын айыткан)
Херектеннерниң санының көвейин, оларның иштинде назы четпээн кижилерниң барын, оларның үүлгеткен кем-херектериниң онза аарын болгаш суд хуралдарын эрттирериниң нарынын барымдаалааш, херектерни көрүп турар үеде корум-чурумну тударынга болгаш судтуң составын камгалаарынга шагдаа ажылдакчыларындан тускай нарядты томуйлаарын Силерден диледим.
Тыва Республиканың
Дээди судунуң даргазы (адын салган)
1993 чылдың март 5".
Херектен тала ол хүннүң келирин манавайн турган болбайн аан. А качыгдаан тала ол хүннүң келирин четтикпейн манап турган. Шаг-үени кым-даа – бурган-даа, аллах-даа, христос-даа дүргедедип шыдавас. Кымга күзенчиг эвес-даа бол, кымга күзенчиг-даа бол, ол хүн дɵмей-ле чедип келген: 1993 (бир муң тос чүс тозан үш) чылдың март (үш) айның 17 (он чединиң) хүнү 10 (эртенгиниң он) шак!!!
Хоорайның улус судунуң улуг эвес залын херектеннерниң болгаш качыгдаан кижиниң талалакчылары база анаа-ла хамаатылар долдур олургулапканнар. Хана баарында бөкперлештир сыскыйжыпкан, бут кырында-даа турар кижилер эңдерик. Бо суд чорудулгазының чалгыы черле улуг болган. Ынчап кээрге, зал ишти шыгырт.
Сценада столдар артында үш сандай: ортузундаазы – суд даргазыныы, ийи кыдыындаалары – улус төлээлеринии.
Херектеннерни боо-чепсектиг солдаттар, шагдаалар сүрүп алгаш, залче кирип келгеннер. Олар он ийи эвес, "Тайганың" херээ немежип келирге, оранчок көвүдей берген. "Кара-куштар" мурнунга, "тайгажылар" артынга, бедик эвес демир кажаа иштинге сыңмарлаштыр олурупканнар. Херимчигештиң азыгларының даштынга хөректеринде доора автоматтар туткулаан солдаттар сыртайтыр тургулапкан. “Тайгазынга" таарышкан-на "кара-куштар"-дыр. Ынчалза-даа ам оларның "ойнаар" харыы чок болганнар. "Кара-куштарның" шөлээн ойнап чулбарлажыр дүктери чок, баштары дөңгүр-дөңгүр, карактары куду-куду олурганнар, "тайгажылар" база олардан бичии-даа дээредевес.
Дараазында прокурорлар, адвокаттар, эксперттер, шагдаа ажылдакчылары олуттарын ээлепкеннер.
Зал шыпшың.
10.00 шак.
Хөлчок узун дурт-сынныг, кастыктарының дүктери чаа-ла көгерип эгелээн, шевергин болгаш чиңгежек мага-боттуг судья бир талазында эр, өске талазында херээжен – ийи улус тɵлээлеринге үдедип алган, чон долу залче оожум кирип орган.
Залга ыыткыр болгаш доңгун, ону дыңнааш, кижиниң сагыш-сеткили кустугуп, ижин-баар ɵрү чоктап, чулчургайларда судалдар изиңнедир соп кээр кыжыраң үн чаңгыс аас чаңгыланган:
– Туруңар! Суд келди!
Чыылган чон бут кырында. Зал ишти шимээн чок. Чүгле ханада улуг шактың амыдыралдың чүс-чүс чылдар узун назылыг аар чүък илгип алган харык чо-ок тиккиледир соккан даажы дүлей дыңналган: "Амыдырал-чуртталга моон соңгаар канчаар мыңгарлы бээр чүве ирги?.."
Ынаар ырак азыгда улгады берген, кɵк баштыг кадай кижи карактарында ак аржыыл тудуп алган, үспек-часпак сɵстер сымыранып, бүдүү ыглаан турган: "Халак-халак, кандыг кончуг шаг боор бо, канчап барган улус боор бис?.. Оорлажыр-суктажыр, арагалаар дарылаар, чокшур-кыржыр, эттежир-соккулажыр, күштежир-күчүлежир, яңганнажыр-часпарлажыр, адааннажыр-өжээргежир, балдырлажыр-хербектежир, аткылажыр-боолажыр, бижектежир ɵлүржүр..."
Хомудалдың ыызы. Кударалдың ыызы. Килеңниң ыызы.
Ыы... Ыы...
«Шын» №41 2025 чылдың октябрь 23