Республиканың чурттакчы чонунуң хөй кезии печка одаар чер бажыңнарда чурттап турар. Печка-биле оваарымчалыг болбас болза, ол кижиниң кадыкшылынга болгаш амы-тынынга хораны чедирип болур. Ынчангаш угарлыг газтан камгаланырының аргаларын билип алыры чугула.
Угарлыг газты “ыыт чок өлүрүкчү” дээри анаа эвес. Ол өң-даа, амдан-даа чок, чүү-даа билдинмес, каракка база көзүлбес. Агаарга бодунуң хоралыг шынарын чидирбейн, дендии дүрген тараар.
Угарлыг газ кижиге эң-не күштүг хоран. Организмче тыныш таварыштыр киргеш, өкпеден хан-дамыр эргилдезиниң системазынче дамчааш, гемоглобинге сиңе бээр. Түңнелинде, хан-дамырже кислород дамчывас. Ынчан организмге кислород дендии дүрген чедишпестей бээр. Бир дугаарында, баштың мээзинге салдарлыг болур. Ооң соонда, өске органнарже дамчып чоруй баар.
Угарлыг газтың айыылы чүгле печка одаар бажыңнарга турар дээри шын эвес. Углеродтуң окизи газ, хөмүр, ыяш, бензин дээш кандыг-даа кывар-чаар чүүлдерниң чедир өрттенмейн барганындан тыптыр. Оларның эң-не хөйүн хөмүр-даш үндүрүп турар. Даштыгаа агаарны хирлендирип турар чүүл автомобиль болур. Чылдың-на гараж иштинге амы-тынындан чарлып турар чолаачылар эвээш эвес. Гаражка автомобильди ажылдадып алгаш, ажылдаары айыылдыг.
Муңгаш оран-сава иштинге таакпылаар улуска база оларның чанында турар кижилерге, ылаңгыя вентиляция багай ажылдап турар болза, айыыл тургустунуп болур.
Кажан шынары эки болгаш бүгү-ле дүрүмнерни шын сагып тургаш кылып каан, үрелик эвес вентилятор барда, чайгаар бүткен газ боду айыыл чок. Газ колонкалары бар квартираларга угарлыг газтан хораннанган таварылгалар турар.
Угарлыг газтан хораннанмас дизе, чүнү канчаарыл?
Печканы бүдүн-бүрүн тудары чугула. Ооң чарык черлери, үе-шаанда аштаттынмаан хоолай дээн ышкаш чылдагааннар айыылдыг байдалга чедирип болур. Хоорайның квартираларынга төпчүткен одалга келбээн үеде шыктан, сооктан камгаланыр дээш, газ-биле ажылдаар плиталар ажыглап турган үеде тургулаан. Кажан вентиляция багай ажылдап турда, ындыг херекселдер чамдыкта айыыл-халаптың чылдагааны апаар. Хөмүр чедир кыппаанда, печканың адаккы аксын хагбас дээрзин шупту билир.
Угарлыг газтың им-демдектеринге баш дескинери, аарыыры, хөөн булганыры, кустурары, кулактарга шимээн тыптыры, тыныштаары, чөдүртүрү, карак чашталыры хамааржыр. Чамдык таварылгаларда суларап, удуп база эгелээр. Шимчеп, кылаштап шыдавайн барып, дыңнаары, көөрү баксыраанындан медерелин ышкынып болур. Ортумак азы аар хораннаны бергенде, чүрек-дамыр системазы баксыраар, хан базыышкыны кудулаар, мага-боттуң температуразы эвээжээр. Ындыг үеде үе-шаанда дүрген эмчи дузазы кыйгырбас болза, кижи амы-тынындан чарлып болур.
Угарлыг газтан хораннанганда, баштайгы дуза
Чиик хораннанган кижини арыг агаарже үндүрер. Үе-шаанда дуза чедирери-биле байдалын хайгаараар. Аар азы ортумак байдалда эмчиге чыттырары чугула. Дүрген эмчи дузазын дораан кыйгырар. Ындыг таварылгада чүү болу бээри баш удур билдинмес. Хенертен чүрээ туруп азы тыртып, чартыы билинместеп, тыныжы бергедеп дээш өске-даа им-демдектер тыптып болур. Ынчан тускай эртемниг эмчи дузазы херек.
Баш мээзиниң, тыныш органнарының, чүрек-дамыр системазының талазындан аар бергедежиишкиннер туруп болур. Шын болгаш үе-шаанда чедирген эмчи дузазы ону чайладыр.
Эмчи келгижеге болдунары-биле дузаны чедирер. Шыырныгып, температуразы бадып эгелээр болза, чылыдыр шуглап, медерели бар болза, чигирлиг шай ижиртир. Тыныжын экижидери-биле арыг агаарга азы ажык соңгага тудар. Коргуп, девидеп турар болза, оожургадыр. Медерелин чидирипкен кижини ийлендир чыттыргаш, хайгаараар. Канчап билир, кустура берип болур.
Тынмайн барып, чүрээ турупса, чүрекке дорт массаж кылыр. Бо бүгүнү шын кылып билбес болза, оон-даа улуг хораны чедирип болур. Ынчангаш баштайгы дузаны кандыг-даа кижи кылып өөренип алыры чугула.
Угарлыг газтан камгаланыры-биле печка кылыр болгаш хоолай аштаар тускай эртемниг кижилерни республикада өөредип турар. Эрткен 2024 чылда Тываның тудуг техникумунга Чонну ажылга хаара тудар төптерни таварыштыр 22 кижини өөреткен. Ук ажыл ам-даа уламчылаар.
Чыжыргана СААЯ.
“Шын” №2 2025 чылдың январь 23