Ийи кара меңгилиг, ыяш олуттуг, көксүмээр Чылан чылында төөгүлүг «Шын» солунувус 100 харлап турар. Ынчангаш солунум дугайында бичиимден сактыышкыннарым бижидим.
Эң баштай солунну туткаш, үжүк кожуп номчупканым бо хүнге чедир караамда көстүп, сактыышкын болуп арткан.
Бир класс турган мен. Бир хүн өөренгеш келиримге, авам, акым столдуң ол-бо талаларында олургулапкан солуннар номчуп олурар. Сумкам салып кааш, хевим солуп кедип алдым. Орун кырында чыткан солунну тудуп алгаш, улуг-улуг бижээн үжүктерни ыыткыр ададым: «Ш Ы Н». Авам «Чүү дээн-дир, уруум?» — диди. «Шын» — дээримге, «Шын-дыр, уруум» — дээш, чассытканын ам-даа сактып тур мен.
Солуннарны бажың бүрүзүнге үлеп чедирер почтачы угбайны Зоя Дарыма дээр чүве. Узун-чаагай, шыырак-ла угбай, улуг кара сумказын эгиннепкеш, чагыдылгаларны, чагааларны кудумчулар аайы-биле хүннүң-не үлеп маңнаарын сактыр мен.
Шору 8–9 класс чеде бергенимде, часкы дыштанылгада, кырган-авам аалынга турган мен. Кожазы акым суг совхозтуң хоюн кадарып турган. Бир хүн солуннар дергилеп алган аъттыг почтачы келди. Акыйны Кара-оол Кыргыс дээр. Ол чылдарда совхозтуң баштаар чери малчыннарга «Шын» солунну чагыткаш, аъттыг чедирер почтачыны тургузуп каан турганын ынчан билген мен. Амгы үеде солун-сеткүүл чедирикчилери аравыста чогу харааданчыг. Ынчалза-даа оларның чонга солуннар, чагаа бижиктерин чедирер харыысалгалыг ажылга ак сеткилдии-биле ажылдап чорааны Дус-Даг суурнуң чурттакчыларынга уттундурбас болуп арткан. Мен амыдыралым аайы-биле өске кожуунда чурттап чорзумза-даа, суурумнуң солун чедирикчилери база «ШЫН» деп үш үжүк кожуп номчааным бүгү назынымда уттундурбас сактыышкын болуп арткан.
1976 чыл. Өг-бүле тудуп чурттай бергеш, сумунуң көдээ совет секретарынга ажылдай берген үем. Ынчан албан чериниң бухгалтериязын дамчыштыр «Шын», «Тываның аныяктары», «Тувинская правда» солуннарны бүдүн чылда чагыдып каар. Депутаттар өрээлинге аттарының аайы-биле стол кырынга көктээш салып турдум. Удуртукчулар, активтер, депутаттар херек чүүлдерни номчуп, билип ап турганнар. Айда бир-ийи катап, понедельник хүннеринде, политиктиг дыңнадыгларны «Делегей байдалы» деп тускай бижээн эгени, хуваалда аайы-биле таныштырар турган чүве.
2003 чылдан эгелеп «Шын» солунга шүлүктеримни, ада-иемге, эш-өөрүмге байыр чедириишкиннерин бижип эгелээн мен. Буянныг ада-ием дугайында база «Школаже үдеп турар», «Дуза көргүзе бергенивис», «Эне назын», «Шевер кунчушкулар» деп бижээн чүүлдерим биле 2013 чылда «Белээм болзун», 2017 чылда «Чырыткылыг ада-ием», 2023 чылда «Өлчей чолдуг өгбе назын» деп эвээш санныг номчугаштарны чырыкче үндүрдүм. Бо бүгү шүлүктерим, бижээн чүүлдерим «Шын» солунга үнүп турган.
Хүндүлүг дыштанылгада-даа болзумза, ажы-төлүм-биле хуу мал тудуп, ажылым уламчылап чоруур мен. «Шын» солун база менден чыдып калбаан, чагыткан соомда, номчааш, көктеп шыгжап алыр мен. Ажы-төлүм, үнген-кирген чонум ажыктыг чүүлдерни тып номчуп чоруурлар. Амгы үеде Кызыл хоорайда уругларым чанында огород, ногаа ажаап олурар мен. Чагыдып алган «Шын» солунумну Парлалга бажыңында тускай суп каан хааржактан дүлгүүрүм-биле уштуп ап номчуп чоруур мен.
«Шын» дээним уттундурбас
Чеди харлыг курзук бодум
Чедир номчуп шыдавас бол,
«Шын» үш үжүк кожупкаш,
«Шын» дээним уттундурбас.
Улуг кара барба чүктээн
Зоя угбам солун-сеткүүл
чедирикчизи
Авам, ачам, акыларым,
угбаларым
Аалчызы, дажыкчызы
болуп чорду.
«Шын» солун угбазындан
Чыда калбас дуңмалары
«Тываның аныяктары»,
«Сылдысчыгаш»
Дараалаштыр кады уштур.
Кижи бүрүзү солун туткаш,
Кичээнгейи ында-ла баар,
Чаа солун номчулгазын
дооскаштың,
Чазык-чаагай ажыл-ижин
уламчылаар.
Айлар, чылдар төөгү шагдан
Арат чонга бараан болган
Чүс харлаар «Шынывыска»
Черге чедир, курлак чедир
мөгейдим!
Тамара ШИНЧИК,
Тес-Хем кожууннуң хүндүлүг хамаатызы.
“Шын” №26 2025 чылдың июль 10