ЭРГЕ-АЖЫЫНЫҢ КАМГАЛАЛЫНДА

Ноябрь 29-та Тыва Рес­публикада сайгарлык­чы­­ларның эрге-ажыын кам­галаар бүрүн эргелиг тө­лээ­ниң чанында Хөй-ниити чөвүлелиниң хуралы болган. 

Ук хуралга ажыл-херээ садыг-саарылга-биле холбаалыг амы-хууда бүдүрүлге ээлери, сайгарлыкчылар ниитилелиниң төлээлеринден аңгыда, Тываның гуманитарлыг болгаш социал-­экономиктиг шинчилелдер ин­сти­тудунуң директору Буян Дон­гак, эртем ажылдакчызы Клара Тас-оол база ТР-ниң үндү­рүг ин­спекциязының, ТР-ниң Про­ку­ратуразының, ТР-ниң Эконо­ми­ка яамызының төлээлери киришкен. 

Хурал үезинде сайгарлык­чыларның эрге-ажыын камга­лаар бүрүн эргелиг төлээ рес­публикада арат ажыл-агыйлыг улустуң болгаш өске-даа сай­гарлыкчыларның өнчү-хөрең­гизин камгаладыры-биле “Камгаладылга бажыңы” Шериг-кам­­галадылга компаниязының Хакасияда филиалы-биле кады ажылдажылга дугайында керээ­ни чарган. Ук компания 1992 чылда тургустунган, Россияда камгаладылга талазы-биле ажыл-чорудулгазы көскү чер­ни ээлеп чоруур шыырак арга-дуржулгалыг компания болур. Хакасияда филиалдың директору Вячеслав Красников көдээ ажыл-агый талазы-биле сайгарлыкчыларга чогуур ачы-дузаны көрүзүп, демниг ажылдаарынга беленин дыңнаткан. «Тыва Республиканың үлет­пүр­­жүлериниң болгаш сайгар­лыкчыларның эвилели» ук тө­­лээлекчи орган-биле кады ажылдажылга дугайында керээ­ни база чарып алган. Тывада сайгарлыкчы чоруктуң херек кырында хөгжүп сайзыраарынга шаптык-моондак болуп турар чүүлдерни илередир сорулга-биле эртем ажылдакчызы Клара Тас-оол бо чылдың июль-август айларда кожууннарның сайгарлыкчылары-биле ужуражып, айтырыгларны салып, 2016 чыл биле 2018 чылды деңнеп, социал шинчилелди кылган. Ол шинчилел-биле Тыва Республи­када сайгарлыкчы кижиниң ортумак статистиктиг овур-хевирин тодараткан. Тываның Эртем-шинчилел институду респуб­ликада сайгарлыкчы чорукту хөг­жүдеринге мындыг хевирлиг шин­чилелдерни кылбышаан, арга-сүмелерни кадып, теория та­лазы-биле деткимчени көргүзер сорулгалыг. Социал-экономиктиг байдалдар берге-даа болза, кожуун­ бүрүзүнде сайгарлыкчылар бергелерге торулбайн, чүгле кызымак, чүткүлдүг, эрес-дидим чоруу-биле чонга янзы-бүрү хан­дырылгалыг ачы-дузаны че­­ди­рип чоруурун эртемденнер өөрүп демдеглээннер.

ТР-ге сайгарлыкчы чорук­ту хөгжүдеринге шаптык-моон­дак­тарның бар-чогун айтырар талазы-биле ажылга сайгарлыкчылар идепкейлиг киржип, ачы-дузазын көргүскени дээш өөрүп четтиргенин илереткен бижиктерни тывыскан. 

Хуу сайгарлыкчы Урана Уде­­ра мынчаар чугаа­лаан:­ «Эр­темденнерниң үндүр­ген түң­нелдери шын. Сайгар­лык­чыларның кол бергедеп турар чүүлү — үндүрүг. Ажылдакчы хүлээп алыр дээрге база үндүрүг көвүдээр, пенсия камгаладылгазы база бар апаар. Ынчангаш ажылчын албайн, чүгле боттары ажылдай бээр. Чамдыктары сайгарлыкчы ажылын соксадып хагдырып турар. Үндүрүглерден улус хөгжүп шыдавайн турар. Эртемденнерниң салган айтырыгларынга харыылаарда, бергедежип турдувус. Чүге дээр­ге айтырыгларны эртем дылы-биле бижээн болгаш, бөдүүн кижилерге берге болган. Ынчалза-даа тайылбырлап берген соонда, харыылап бердивис. Сайгарлыкчыларның хөй кезии 45 хардан өрү, шаандан тура ажылдап чоруур улус болгаш, ындыг болганы чадавас. Айтырыгларга харыылаарга, Таңды кожууннуң сайгарлыкчылары идепкейлиг кириштивис». 

Тыва Республикада сайгар­лык­чыларның эрге-ажыын камгалаар бүрүн эргелиг төлээ Андрей Алдын-оолович Сат бистиң корреспондентивиске мындыг тайылбыр берген: «Бистиң көдээ ажыл-агыйында ажылдап турар сайгарлыкчыларывыс колдуунда камгаладылга кылдырбайн турар. Ынчангаш ол адырда камгаладылга талазы-биле элээн ажылдай берген компанияны кады ажылдаары-биле чалап, керээ чарып турарывыс бо. Бойдустуң хай-халавындан сайгарлыкчы кижи когаралга таваржып болур болгай. Чижээ, хенертен улуг хар азы долу дүжер болза, тараачын кижи когарап болур. Мал-маганын бөрү-даа тудуп кааптар болза, малчын кижи когаралга таваржыр. Ынчангаш мындыг чижектиг байдалдарда сайгарлыкчыларның өнчү-хөреңгизин камгаладыры-биле ажылды чаа эгелээнивис ол. 

Эртем-шинчилел институдундан сайгарлыкчыларның ажылын шинчилеп, теория талазы-биле сайгарылганы кылып, чогуур сүмелерни берди. Ол хөгжүлдеге чугула херек болур. Амыдыралда хүн бүрүде ажылдап чоруур сайгарлыкчыларның эрге-ажыын­ камгалаары ажылы­выстың кол сорулгазы болганы-биле, сайгарлыкчылар үргүлчү биске кээп турар. Бир чылда 80 ажыг билдириишкин кирер. Оларны сайгарып көргеш, чогуур органнарга чедип чугаалажып турар бис. Торгаалы чөптүг эвес, чээ­ли бербээни азы катап-катап хыналда чорудуп турарынга-даа хамааржыр болур. Шупту билдириишкиннер-биле ажылдап, сайгарылганы чорудуп турар бис. Эртем ажылдакчылары тускай ханы билиг мергежилдиг улус болганда, сайгарлыкчыларның ажыл-агыйының дугайында айтырып, теория талазы-биле сайгарылга кылгаш, түңнел үндүрүп турар. Ол түңнелдеринге мындыг ажылдарны кылыр болза эки-дир деп сүмелерни биске бээр. Эртемденнерниң түңнелдери-биле бистиң боттарывыстың түңнелдеривис дүгжүп турар болза, ол кончуг эки болур. Бо удаада түңнелдер колдуу дөмейлежип турар. Шын орукта чоруп турарывыстың бадыткалы-дыр. Боттарывыстың херек кырында арга-дуржулгалыг ажы­лывысты барымдаалап, эр­темденнерниң сүмелерин өөренип көргеш, Тыва Респуб­ликада сайгарлыкчыларның байдалының дугайында  илеткел ажылды белеткеп тур бис.»