Интервью
«Аъттың сөөрткен тергезиниң дугуйлары чуглуп-ла олурар. Амыдырал чуузазы чылып-ла олурар. Амы-тын чок чөрүү, дедир улаачызы аъдын какпас, аксын тыртпас чортуп-ла олурар…
Үстүнде бижээним Михаил Монгуштуң үе дугайында ханы уткалыг «Амыдырал чуузазы тура дүшпес» деп шүлүү-биле бо чүүлдү эгелээн ужурум болза, амыдырал чаңгыс черге турбас, тура дүшпес, чоруп-ла орар дээн хөөннү илередикседим. Эрге-чагырга болгаш кижилер өскерлип болур, а амыдырал ол шиин салбас.
Республикада сөөлгү чартык чыл дургузунда болган болуушкуннарны чон эскерип, радио, телевидениеден дыңнап, көрүп, солун-сеткүүлдерден номчуп тур боор.
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг Алексей Храмцовту республиканың өөредилге сайыдынга томуйлаанын интернет четкизинде болгаш солун-сеткүүлдерде медээлерден чон билген. Регионнуң база бир эң чугула болгаш улуг адырын харыылап эгелээн сайыдывысты тыва чонга «Шын» солунну таварыштыр таныштырар дээш, Алексей ХРАМЦОВ-биле ужураштывыс.
– Төрээн чериңер, төрел чонуңар дугайында тыва чонга төөгүп бээр силер бе, Алексей Владимирович?
– Мээң авам, ачам көңгүс бөдүүн улус чүве. Ачам суурга чолаачылап, а авам ол-ла суурга экономистеп чораан. Олар мени өстүрүп, кижизидип, өөредип, эртем-билигге чедирип кааннар. А артканын бодумнуң күжүм-биле чедип ап, ажылдап чоруур мен. Ажыы-биле чугаалаар болза, ат-алдарлыг, эрге-чагырга ээлээн ада-ием ачызында эвес, а бодумнуң шыдаар шаам-биле амыдырап чоруур мен. Үш кыстыг мен. Уругларымның авазы кадрлар-биле ажылдап чоруур. Өг-бүлем амдыызында Красноярск хоорайда. Баштай бодум таптыг тургустунуп алыр ужурлуг мен.
– Ажыл-агыйжы арга-дуржулгаңар дугайында чугаалап бээр силер бе?
– Ажылчын базымнарымны Красноярск хоорайның 67 дугаарлыг школазынга төөгү башкызы болуп ажылдап эгеледим. Аңаа беш чыл ажыг ажылдап чорумда, мени Сосновоборск ортумак школазын удуртур кылдыр депшиткен чүве. Ооң соонда районнуң өөредилге эргелелинге, Красноярск крайның чагыргазынга, өөредилге департаментизинге дээш, 25 ажыг чылдар дургузунда өөредилге шугумунга болгаш удуртур ажылдарга чонумга бараан болуп чоруур мен. Ынчап кээрге, өөредилге адырында-даа, удуртур-даа талазы-биле дуржулга бар деп болур. Район-даа чагырыкчылап ажылдап турдум. Тываже куруг эвес, а долу «чүъктүг» дуржулгалыг келгеним ол.
– Тывага ооң мурнунда база кээп турган боор силер аа?
– Дөрт ай бурунгаар Тывага чедип келгеш, Владислав Ховалыгны деткип, соңгулда кампаниязынга ажылдап, дузалажып турдум. Владислав Товарищтайовичини хүндүлээр мен. Кады ажылдаарга эптиг, таарымчалыг, чүгле коллегаларын эвес, а ниитизи-биле кандыг-даа улустуң экизин тып алыр, кижилерни үнелеп билир дарга. Ынчангаш мен ону күзелдиим-биле деткиир мен.
– Тыва дылдың республикага сайзыралының болгаш ону камгалап арттырарының дугайында парлалга конференциязынга чугаалап турган болгай силер. Аңаа хамаарыштыр ажылдарны чорудуп эгелей берген боор силер аа?
– Ийе, төрээн дыл кезээде кымга-даа чугула. Кандыг-даа чоннуң сайзыралынга төрээн дылы эң чугула черни ээлеп турар. Ооң-биле чергелештир орус дылды база билир болурун чедип алыры – бистиң хүлээлгевис-тир. Ынчангаш эгезинден эгелеп планны шын тургузуп алыр дээш, ол айтырыгны харыылап турар коллегаларым-биле ужуражып, сүмележип эгелей бердивис. Дыка шыңгыы болгаш солун планнар бар. Школаларга чамдык кичээлдерни тыва дылга эрттирери азы культура болгаш спорт-биле холбашкан төлевилелдерни организастаарын чугаалажып турар бис. Бичии уругларның төрээн дылын үнелеп билир апаары – бистиң кол сорулгавыс. Тыва дылды кичээлге өөренип алгаш, ук өөредилге номун ном шкавынга арттырып кагбас, а амыдыралга тыва дылды ажыглаарын чедип алыр ужурлуг бис. Чижээлээрге, школачылар англи дылды школага өөренип турар болгай. Оларның хөй кезии ол дылды амыдыралынга ажыглавайн турарын билир бис. Олар колдуунда-ла интернеттен үш-үдүрүм чүүлдер көөрде, даштыкы дылдарны ажыглаар. Төрээн дылды билип, амыдыралга ажыглаары эргежок чугула. Чижээлээрге, силерниң редакцияңар «Шын» солунну тыва дылга үндүрүп турар болгай. Ол кончуг эки. Ону улам сайзырадыр болза эки. Ажы-төл тыва дылда солуннарны, номнарны номчааш, утказын билип ап турар болза эки. Тыва дыл чүгле «кара» чугаага ажыглаар дыл болбас ужурлуг. Чүге дээрге ол дыл чараш, бай-байлак дыл-дыр. Ынчангаш өөренири, билири чугула деп санаар мен.
– Республиканың чамдык өөредилге черлеринче барып четтигипкен боор силер аа? Силерниң көрүжүңер-биле …
– Дүүн чаа Кызыл хоорайның 1 дугаар школазынга четтим. Кара албан-биле эвес, а душ болган таварылга. Тывага келгеш, бир дугаар барган школам эвес-тир. Сайыт кылдыр ажылдавайн тургаш-ла, республиканың элээн каш школаларынга сентябрьга чедир барып четтигипкен мен. Кайы-даа коллективке баарга, коллективтерниң ажылдаар күзели, ажылдап турар школазы дээш сагыжы аарып турары меңээ өөрүнчүг болду. Бир дугаар школага баарымга, коллектив дыка эки уткуп алган. Оларның тура-соруу, найыралдыы мени кайгатты. Онзагайлап демдеглеп каар чүүлүм болза, бо школада директорундан эгелээш, башкыларның дөртен хире хуузу ук школаның доозукчулары болуп турар. Ол чүнү чугаалап турарыл дээрге, коллективте бот-боттарының аразында найыралдыг, сагыш-сеткили, үзел-бодалы чаңгыс аай, кижилерни үнелеп билир болуп турары-дыр. Уруглар школаны дооскаш, дээди эртемниң дипломун холга алгаш, төрээн школазынга кээп ажылдай бээр. Бо дээрге школаның кайы хире бедик деңнелдииниң бадыткалы-дыр. Ындыг коллективке ажылдаары кымга-даа күзенчиг.
– Өөредилге шугумунга хамаарыштыр кандыг өскерлиишкиннер чонну манап турар ирги?
– Республиканың чурттакчыларын, хамыктың мурнунда, шынарлыг өөредилге манап турар. Бодувуска шынчы болуулуңар, кижи бүрүзүнүң күзели болза, ажы-төлүвүстү эң-не тергиин башкылар өөреткен болза деп бодаар бис. А башкылар болза, оларның ажылын үнелээрин, акша-шалыңын чогуур деңнелде төлеп бээрин манап турар. Ол дээш сагышсыравайн барып болур бис. Чүге дээрге башкыларның шалыңынга хамаарыштыр айтырыг шиитпирлеттинген. ТР-ниң Баштыңы В.Ховалыг башкыларның шалыңын өстүрер дугайында доктаалга адын салган болгай. Сентябрь айдан эгелеп эде-санаашкын акшазын башкылар алыр. Өөредилгеге болгаш уруглар садынга хамаарыштыр республиканың чурттакчы бүрүзүн, оларның күрүнеден алыр ужурлуг чүүлдери-биле хандырар ужурлуг бис. Чүгле школа болгаш уруглар садтары эвес, чайгы үеде уругларның дыштаныр лагерьлери база ынаар кирип турар. Келир чайын халдавырлыг ковид аарыг чиде бээринге идегээр бис. Өөредилге адыры дээрге кижи бүрүзүнге дээп турар эң-не чугула адыр-дыр. Ынчангаш ниитилелдиң келир үези өөредилге шугумундан кончуг хамаарылгалыг. Республиканың чурттакчы чонунга мээң амгы үеде күзээр чүүлүм болза, кадыкшыл болгаш шыдамык чорук, бүгүдеге экини күзедим!
Айдың ОНДАР.
Авторнуң тырттырган чуруу.