Мен бо чүүлүмге кожууну-биле чажыт 100 харлаан башкы Долума Конзаевна Хомушкунуң дугайында бижип тургаш, ооң башкызы Шыдыраа Мүргүлчүевич Монгушту биживейн баар аргам чок болду.
Ынчангаш, номчукчу, бо чүүлүмге ийи улуг башкыларның дугайында таныштырып көрейн. Чүге дээрге Долума Конзаевна-биле чугаалажып турар үемде, ол башкызының дугайында бижиирин хөлчок-ла дилээн кижи.
1925 чылда Бээзи ко- жуун Барыын-Хемчик кожуун апарган. А 1925 чылдың кыштың башкы айында Коңзай Тажыкпай оглу Ооржактың болгаш Көк Шаанай кызы Хомушкунуң өг-бүлезинге кыс уруг төрүттүнген. Ону Долума деп адап алганнар. Ол ак шырайлыг, чырык карактарлыг, кедергей чоон чаштыг, шоваалаң, шимченгир кежээ уруг кылдыр өзүп келген.
Ол үеде Улуг, Биче Аяңгатыларга школа чок турган. «Школа» деп сөстү чон билбес-даа турган үе-дир. Бир дугаар кызыл-булуңну Улуг Аяңгатының Дөргүнге бызаңчылар туткан дээр. Аңаа аревэчилер (сөөлзүредир комсомолчулар) чыглып турган. Ол чаңгыс бажыңны та канчаар тудуп кааны ол чүве, бичии чаъс чаарга-ла, сыдырады дамдылай-ла бээр дээр. Оон улус: «Че, бо бажың деп чүве база херек чок чүве ышкажыл, самдар өгден-даа дора» – деп турганнар-дыр.
Чоорту шак ол чаңгыс бажыңны уруглар ѳѳренир чер кылгаш, «школа» деп адай берген. Орта Долума 12 харлыында боду ышкаш эш-өөрү-биле өөренип эгелээн. Оларның бир дугаар башкызы Шыдыраа Мүргүлчүевич Монгуш болган. Ол үеде саазын, карандаш деп-даа чүве чок. Башкы уругларга калбак ыяштар үлеп берген. Чагны эргискеш, ооң үзүн шуугайларга чаггаш, кырын хүлдеп алыр. Хараганның чиңге будуктарын сүвүрткеш, карандаш орнунга ажыглап, ол шуугайларга үжүктерни, саннарны бижип өөренип турганнар. «Черле назы-харывыс улуг турган болгаш, башкының өөреткен чүүлүн чииги-биле шиңгээдип ап турган бис» — деп, Долума Конзаевна чугаалап олурар. Өөреникчилер аразындан тергиин өөренир улус база ылгалып үнүп кээп турган. Оларның бирээзи Даңзы-Белек Шожулчап уруу. Ооң соонда ол улаштыр өөренир дээрге, ачазы салбаан, «Өскүс уруум өске черже чорутпас мен» — дээш хоржок болган дээр. А Долума база тергииннерниң санынга турган.
Долума Конзаевна Дөргүнде чаңгыс бажың дугайында дүүн чаа болган болуушкуннар дег, сактып чугаалаар болду. Ол бажыңның ханаларында азып каан кижилер чуруктарындан (Ленинниң, Сталинниң портреттери) аттыг коргуп турган бис дээр. Ынчан өөреникчилерни ада-иелери оочурлап чемгерер турганнар. Оларның чемин Онзак-оол Монгуш кылып берип турган. Ол кижи аажок хөөмейлээр, каргыраалаар, сыгыртыр турган. «Кежээлерде бо-ла ону дыңнаар бис. Оон Шыдыраа башкы бичии казанак чунар-бажың туттурган. Аңаа канчаар чунарын база башкывыс өөредип каан. Уруглар бичии хостуг үевисте, дөң кырынче үне бергеш, кожамыктап-ла турар бис. Башкывыстың улуг ыыттап, бисти ажынып, кончуп турганын черле сагынмас мен» — деп, Долума Конзаевна чугаалаар.
Ийи чыл өөрениптерге, 2 класс дооскан деп шынзылга бээр турган. «Ол шынзылгазын алырда, бурундуктап каан молдурга мунуп алгаш, барып алганын ол каттырып чугаалаар кижи.
Улаштыр Кызыл-Мажалыкка 7 классты дооскан. Оон Кызылга башкы училищезинге өөренгеш, ону чедиишкинниг доозуп алган. 1948 чылда башкы училищезиниң бирги доозукчулары болганнар. Долума Конзаевнаны Чадаанаже ажылдаар кылдыр чоруткан. Школаның директору Даваа-Хөө Дүгерович Кыргыс (Эрзин чурттуг) ону пионер вожатый кылдыр ажылдадып каан. Чоорту башкы ажылынче шилчидипкен. Ол ажылдавышаан, Красноярск хоорайның башкы институдунуң география салбырын бот-өөредилге-биле доозуп, дипломун холга алган. Долума Конзаевнаның күш-ажыл дептеринде чаңгыс Чадаананың бир дугаар школазынга ажылдааш, оон хүндүлүг дыштанылгаже үнген деп бижик бар, ол-ла.
Ол бодунуң бот-тускайлаң хуу чуртталгазында кижи болганынга таварышпас шынарны болгаш бүдүштү көргүскен кижи болуп турар. Чүге дээрге хып дээн чалыы назынында чаңгыс таварышкан кижизинге бо 100 харлыынга чедир шынчы болуп артып калган. Езулуг-ла куу куштуң ынакшылын эдилээн кижи-дир.
Д.К. Хомушку кады төрээн угбазының база эр дуңмазының уругларын, кара чажындан алгаш, азырап, өстүрүп каан. Олары кайызы-даа улуг эмчилер болганнар. Ам оларның уругларын, уйнуктарын, ачыларын көөр аас-кежиктиг өгбе кырган-ава болганы ол.
Долума Конзаевнаның күш-ажылын чону бедии-биле үнелээн: «Күш-ажылдың Кызыл тук ордени», «Күш-ажылдың хоочуну», Октябрь революциязының, Россияның Херээженнер эвилелиниң медальдары, «Россияның улус өөредилгезиниң тергиини» хүндүлүг ат дээш оон-даа хөй.
Долума Конзаевна бо хүннерде омак-сергек, үнген-кирген чону-биле чугаалажып, арга-сүмезин берип олурар. Кожамыктап ырлай бээрге, кижи кайгаар. Алызындан топтуг-томаанныг болгаш чөрүлдээ, карышкакка хөңнү чок. Ооң өөреникчилери башкызын эң хүндүлээр. Бо-ла ужуражып чеде бээрлер.
Барыын-Хемчик кожуунга кандыг-бир улуг хемчеглер болу бээрге, албан киришкен турар. Улуг, Биче Аяңгатыларга субурган тудуунга уруг-дарыын, дөргүл-төрелдерин эвилелдеп, боду каш-даа удаа чедип барып турду. Ылаңгыя кожуунга хүрээ тудар деп турувуста, улуг үлүг-хуузун киириштирип, эки йөрээл сөстерин сөңнеп берген кижи.
Шыдыраа башкы
Ол үеде, 1920–1930 чылдарда, Тывага база бир эртем-билиглиг кижилерниң бирээзи Шыдыраа Мүргүлчүевич Монгуш турган.
Тыва Арат Республика турар үеде Шыдыраа Монгуш биле бир кижини Ленинград хоорайже башкы эртемниг болур кылдыр өөредип чоруткан дээр. Ол эртемин дооскаш чедип кээрге, ону Моолче чоруткан. Улан-Батор хоорайга ТАР-ның элчин черинге ажылдап тургаш, моол дылды хала чокка ѳѳренип алган. Орта Сүхэ-Баатор-биле кады тырттырып турган чуруктары ону херечилеп турар. Шыдыраа Мүргүлчүевичиниң бүгү-ле документилерин, чуруктарын, шаңналдарын Аяңгатыга башкылап чораан Сериң-оол Дамбааевич Ондарга ооң кадайы Хензиңмаа Таңчытовна Куулар (Монгуш) берипкен болуп турар. Ол бүгү документилерни Шыдыраа башкының угу-дѳзү уругларынче эгидер болза эки боор.
Шыдыраа башкы Моолга ажылдап тургаш, берге аарыгдан аарааш, Тываже чанып келген. Ынчалза-даа ол тура дүшпээн. Бодунуң ѳскен-тѳрээн кожуунунга баргаш, Аяңгатының Дѳргүн деп черге бир дугаар школаны ажыткаш, башкылап ажылдаан. Ол школага Улуг, Биче Аяңгатыларның оолдар, уругларын чыып, ѳѳредип эгелээн. Башкызының кызымаан, тура дүшпезин ам бо чүс харлап турар ѳѳреникчизи кайгап чугаалап олурар. «Чүү-даа чок черге бүгү аргаларны ажыглап, ада-иевистиң орнун солуп, бүгү-ле амыдыралга ажыктыг чүүлдерге бисти ѳѳредип турган».
Шыдыраа башкы оон Кызыл-Мажалыктың тѳпчүткен школазынга ажылдаан. Аңаа ажылдап турда, Шекпээрге бир дугаар школа ажыдар деп барган. Ооң директорунга Шыдыраа Мүргүлчүевичини томуйлаан. Орта ажылдап, чурттап турда, ѳѳнүң ишти Хензиңмаа Таңчытовна хѳлчок салгадап аараан дээр. Эм-таң-даа ижерге хоржок. Чүгле чыжыргана суу ижип, чип тургаш, эттинген. «Мээң тыным алган кат» дээр.
Оон Каа-Хем кожууннуң Бояровкаже ажылдадып чоруткан. Орус дылды эки билир кижи боорга, орус чурттакчыларлыг черже ажылдазын дээни ол чүве-дир. Аңаа база-ла школаның директору кылдыр ажылдаан.
Орта ажылдап, чурттап турда ѳг-бүлеге үрде манаан ѳѳрүшкү келген — кыс уруглуг болганнар. Он ажыг чыл кады чурттааш, уругланмаан ѳг-бүлеге аас-кежик чайнай берген. Уруунуң адын Люба, Любушка деп адап алганнар. Чаңгыс кызы шимченгир, бурунгаар чүткүлдүг, кылбас-тутпас чүвези чок кижи болган.
Бояровкадан Ак-Довуракче кѳжер апарганнар. Чүге дээрге ачазы Мүргүлчү Монгуш назы-хары улгадып, чер-чуртумга сѳѳгүм салыйн, мени чедириңер деп туруп берген. Дарый-ла Ак-Довурактың 1 дугаар школазынга ажылдай берген. Ооң уругларга билиг бээр дуржулгазын чүгле кожууннарга эвес, республика чергелиг тарадып турган. Башкы хѳй-ле аныяк башкыларга ажык кичээлдерни эрттирип, арга-сүмезин берип келген.
1963 чылда башкы үр эвес аарааш, ѳске ѳртемчейже чоруй барган. Шыдыраа Мүргүлчүевичиниң сѳѳлгү оруунче ажылдап чораан школазының улуг залындан дыка хөй чон үдээн. Башкыга хүндүткел ол хире улуг болганының бадыткалы ол болган.
Ооң чаңгыс уруу Любазы Улан-Удэниң харылзаа техникумун дооскаш, үре-түңнелдиг ажылдап чурттап чоруур. Любовь Шыдырааевна беш ажы-тѳлдүг, он үш уйнуктуг, чеди ачылыг. «...чаңгыстың чанындан...» деп чүве ол-дур ийин. Шыдыраа Мүргүлчүевичиниң изин баскан ажы-тѳлү ѳѳр-ѳнер ѳзүп, мандып чоруур.
100 харлаан башкы Долума Конзаевна мындыг дилеглиг: «Бис ышкаш дүмбей караңгы улуска чулазын кыпсып берген, уштап-баштап, үжүк-бижикке ѳѳредип, амыдыралдың делгем оруунче үндүр тырттып каан башкывыс Шыдыраа Мүргүлчүевич Монгуштуң чырык адын мѳңгежидип, Аяңгаты суурга чаа тудар школаның адын адап каарын 100 харымның мурнунда дилеп олур мен».
Чазак-чагырга черлери бо дилегни черле ѳѳренип кѳрүңер. Кижи бүрүзү 100 харлаар эвес, бо ховар таварылга-дыр.
Валентина Бегзи (Монгуш), Тываның улустуң башкызы.
16.03.2025 ч.
Авторнуң чуруктары.
«Шын» №21 2025 чылдың июнь 5