Хову-Аксының хоочуннар бажыңының эң улуг назылыг чурттакчызы Чалапаа Опайевна Оюн бо чылын 100 харлаар. Ол ТАР-ның Суглуг-Хем деп черге төрүттүнген. 10 харлыындан эгелеп хой кадарып, ада-иезинге дузалажып эгелээн. 1941 чылда, 18 харлыында, Кочетов суурнуң “Сталин” совхозунга малчын болуп, күш-ажылчы допчу-намдарын эгелээн. 1948 чылда ону “Коммунизмниң хаяазы” деп эде адаан.
Чалапаа Опайевна 1986 чылда хүндүлүг дыштанылгаже үнген. 1997 чылдан тура Хову-Аксының хоочуннар бажыңында чурттап турар. Чүс чыл чедир чурттап чоруур хоочун энениң карааның шоо эки көөр, ол карак шили кетпес, угааны чарт, дыңнаары эки болду.
Хоочуннар бажыңының ажылдакчылары Чалапаа Опайевнаның узун назынының кол чажыды – ооң үргүлчү хөглүг, чазык-чаагай хүлүмзүрүүнде деп чугаалап турар. Чалапаа Опайевна янзы-бүрү мөөрейлерниң эң-не идепкейлии, хоочуннар бажыңында 54 чурттакчының аразындан эң-не улуг назылыы.
Шаанда ооң бичии болгаш аныяк үелеринде тыва чон чылдың 4 эргилдезинге дүүштүр одар-белчиирин солуп, көшкүн амыдыралдыг чораан. Чайлаг, күзегге малды семиртир, кыжын Улуг-Хемниң ол чарыында Чаргы деп черге кыштаглап, чазын мал-маган төрүүрге, чылыг ыжык черге малын тургузуп, амыдырап чораан дугайында сактыышкыннарын үлешти.
Сууржуң амыдыралче шилчип, улуг чаа бажыңнар тудар ыяштарны тайгага ужурган соонда, ол черни будуктардан арыглап, Кочетов суурдан тайгада тудугжуларны чемгерери-биле шанакка чемни сөөртүп, ажылдаан арат-чонну чемгерип, тайгадан ыяштар бадырып ажылдап чораанын төөгүп олурар.
— Ол үеде кады ыяш кезип, ажылдап чораан эш-өөрүм аразындан чааскаан, чугаалажып аралажыр-даа эштер чок артым – деп, Чалапаа Опайевна сагынды.
Улуг назылыг, буянныг эне хостуг үезинде дааранырынга ынак, кедер хевин, орун-дөжээниң шывыын, чоорган, сыртык хавын боду даарап алыр. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде "Кызыл кошка" хептерни даарап турган. Ол үеде өреге бүрүзү чаңгыс аъдын-даа белек кылдыр чортуп турган дээрзин ол демдегледи. Ынчан тон додарлаар пөс-таавы тывылбас, алгы-кештен тулуп тоннарны, чылыг чүвүрлер, хол хаптары, кидистен уктар даарап, Кызыл кошту чыып турган дугайында төөгүнү дыңнаарга, солун болбастың аргазы чок. Кызыл коштуң өске идепкейжи киржикчилери-биле кады Кызыл Шеригге дуза кылдыр өөр чылгыны, бода болгаш шээр малды Саян ажыр бир ай дургузунда чедиргеш келген. Ооң ачазы Опай Оюн фронтуже 100 өшкүнү, 100 хойну, 50 аътты, 50 инекти дайынчыларга белек кылдыр чоруткан.
Дайын соонда Чалапаа Опайевнага күш-ажылдың болгаш тылдың хоочуну база “Кызыл коштуң” киржикчизи дээш 1990 чылда Тываның Президентизи Шериг-оол Ооржак “Күш-ажылдың хоочуну” деп хүндүлүг атты тывыскан. 1995 чылда Россияның Президентизи Борис Ельцин “Ада-чурттуң Улуг дайынынга Улуг Тиилелгениң 50 чыл ою” деп медаль-биле шаңнаан. Ол ышкаш 2009 чылда РФ-тиң Президентизи Владимир Путин “Ада-чурттуң Улуг дайынынга Улуг Тиилелгениң 50 чыл ою” медаль-биле, 2014 чылда Тываның Чазак Даргазы Шолбан Кара-оол «Россияның болгаш Тываның каттышканындан бээр “100 чыл ою база Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чыл ою” медальды тывыскан. 2009 чылда “Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуну” деп хүндүлүг атка төлептиг болган.
Узун назылаарының чажыдының дугайында айтырыгга ында кандыг-даа чажыт чок, арага ишпес, таакпылавас, кадыын камнап, аарыгларны үезинде үзе эмнедип, соок үеде чылыгланып, арыг-силиг чоруур болза, узун назылаар деп кырган-авай хүлүмзүрүп харыылады.
– Улуг кижилер болгаш аныяктар-даа аразында ажыл-агыйын уттупкаш, эмин эрттир арагаже дүлдүнүп кире берген чаңгыс чер чурттугларывыс бар. Эмин эрттир араганы ишпес болза эки – деп, чаңгыс чер чурттугларывысты эне кыйгырып турар.
Күрүнениң тергиин ажылдакчылары болуп, чаагай-чараш чурттап, ажы-төлдү бодарадып, мал-маган азырап, сайзыраңгай чурттазын, оолду-кысты, ийистерни-даа чаяар болзун деп хүндүлүг, узун назылыг өгбе Чалапаа Оюн аныяктарга йөрээп турар.
Алиса ДОНГАК.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.
"Шын" №37 2023 чылдың май 23