Совет үеде чер ажыл-агый культураларын каңдаашкын, долу, үер дээн ышкаш агаар-бойдустуң озал-ондаандан ыяап-ла камгаладылгазын кылыр турган. Агаар-бойдустуң багай уржуктарындан чер ажыл-агый культураларының чидириглерин күрүне камгаладылгазының органнары 50 хуу чедир, а дыка улуг чидириглерлиг таварылгаларда 70 хуу чедир дуглап берип турган. Совет Эвилели буступ дүшкен, көдээ ажыл-агыйның күрүне бүдүрүлгелери сандараан соонда, рыноктуг экономикаже шилчээн деп чарлаттынган чаа Россия үезинде тараа аймаан агаар-бойдустуң озал-ондаандан камгалаары шуут соксаан.
Российжи экономика бут кырынга көдүрлүп эгелээрге, тараа аймаа дээш өске-даа чер ажыл-агый культураларын агаар-бойдустуң багай уржуктарындан камгаладылгазының дугайында чугаа көдүрлүп эгелээн. 2020 чылдар эгезинде чер ажыл-агыйының культураларын тарып өстүрүп турар фермерлер агрокамгаладылга керээлерин чарып, агаар-бойдустуң озал-ондактарындан чидириглерниң кезик-чамдыын дугладып ап турар апарган. Россия Федерациязының Көдээ ажыл-агый яамызы агрокамгаладылганы чорудуп турар компаниялар болгаш өске-даа хевирниң агрокамгаладылга организациялары-биле дүжүттү болгаш мал-маганны агаар-бойдустуң озал-ондактарындан камгалаар ажылды 2022 чылдан бээр элээн идепкейлиг чорудуп келген. Бир эвес Тываның кыжын соок, чайын каңдаашкынныг агаар-бойдузун кичээнгейге алыр болза, агаар-бойдустуң озал-ондаандан дүжүттүң болгаш мал-маганның камгаладылгазын баш бурунгаар кылдыртып алыры ажыктыг болгу дег.
Бир эвес Тывага хамаарыштыр алыр болза, совет үе соонда каңдаашкындан чидириглерни Бии-Хем кожуунда арат-фермер Айбек Моңгуш 2022 чылда дугладып алган. Ол чылын Тываның девискээринге улуг каңдаашкын дүшкен, тараажылар чаагай дүжүттү ынчан ажаап өстүрер арга чок болгаш, карылгага таварышканнар. Чогум-на каңдаашкынныг чылда Айбек Моңгуш агрокамгаладылга компаниязы-биле керээни чарып алган болгаш, саң-хөө талазы-биле улуг-ла чидириг чок арткан деп болур. Ынчан А. Моңгуш 400 га черге тараа үрезинин чаштырган, ооң барык чартыы каңдаашкынга таварышкан. Агрокамгаладылга компаниязы керээ ёзугаар 416 муң рубль-биле карылгазын төлеп берген. Ол дээрге агрокамгаладылгага төлээн дадывырдан барык 7 катап хөй акша болган. Оон аңгыда, 60 муң рубль акшаны республиканың бюджединден Айбек Моңгушка дуза кылдыр үндүрүп берген.
Тарып өстүрер дүжүдүн камгаладыр дээш, чүгле Айбек Моңгуш ынчан хөделип турган деп болбас. Тараа аймаа тарып өстүрүп турар дөрт тараачы-фермер ажыл-агыйлар база 2022 чылда агрокамгаладылга ачы-дузазы алыр дээш, документилерни киирген. Оларның ийизи камгаладылга ачы-дузазын алыр аргалыг болганнар.
Айбек Моңгуштуң камгаладылга акшазын алганы бистиң республиканың байдалынга көстүп көрбээн чүүл ышкаш кылдыр ынчан сагындырган. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ону агаар-бойдузу каңдаачал бистиң регионга эки чижек кылдыр үнелеп, агрокамгаладылга ажылын күштелдирип, ону суртаалдап, ооң ачы-дузазын алыр дээн көдээниң ажыл-ишчилеринге юридиктиг дузаны улам ханызы-биле чедирерин ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызынга дааскан.
Тываның тараачын фермерлери камгаладылга акшазын ап эгелээн 2022 чылда Тываның чеди кожууну — Эрзин, Улуг-Хем, Барыын-Хемчик, Тес-Хем, Сүт-Хөл, Чаа-Хөл болгаш Чөөн-Хемчик канчаар-даа аажок улуг каңдаашкынга таварышканнар. Ниитизи-биле 8,7 муң га тараа шөлү каңдап кургаан, оон ниити когарал 49,8 сая рубль болган. Бир эвес 2022 чылда тараажылар агаар-бойдустуң багай уржуктарындан камгаладылганы кылдыртып шыдапкан болза, каңдаашкындан когарал элээн эвээш турар ийик.
Тараа культураларын агаар-бойдустуң багай уржуктарының когаралдарындан тараажылар баш бурунгаар камгалап алыр талазы-биле ажылды организастаар хемчеглерни республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы сөөлгү чылдарда доктаамал чорудуп келген. Яамының массалыг информация чепсектеринге берген медээлери-биле алырга, 2024 чылдың июль айга чедир беш тараачын-фермер агаар-бойдустуң багай уржуктарының когаралдарындан камгаладылга керээлерин чарган. Ат-сураа Тывага билдингир тараажы, Таңды кожуундан Михаил Санниковтуң тараачын-фермер ажыл-агыйы кызыл-тастың – 440 га, суланың — 100 га, Бии-Хем кожуундан Белек Намчиловтуң хууда ажыл-агыйы кызыл-тастың — 83 га, суланың —150 га, Айдың Соскалдың ажыл-агыйы кызыл-тастың – 100 га, суланың– 150 га, Иван Ондарның хууда ажыл-агыйы кызыл-тастың 400 га шөлүнүң камгаладылга керээлерин чарып алганнар. Чөөн-Хемчик кожуунда Роберт Кара-Сал кызыл-тастың 50 га, арбайның 10 га шөлүнүң когаралдан камгалалының керээзин чарып алган.
Дүжүттү агаар-бойдустуң таарымча чок байдалдарындан камгаладып алган Бии-Хем болгаш Чөөн-Хемчик кожууннарның элээн каш ажыл-агыйлары агрокамгаладылга акшазын алганын Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы дыңнаткан. Бо чылдың каңдаашкынындан чидириглерин агрокамгаладылга акшазы-биле кайы ажыл-агыйлар дуглап алган дээрзиниң дугайында медээ яамының дыңнадыында чок. Оларның чидириглерин камгаладылганың “ВСК” акционерлиг ниитилели дуглап берген. Когаралын дугладып алган ажыл-агыйлар ниитизи-биле 2,5 сая рубльди алган, а чазын керээлерни чарып тургаш, оларның төлээн акшазының ниити түңү 142 муң рубль. Бо чылгы 2,5 сая рубль 2022 чылдан бээр камгаладылга керээлери-биле ап келген акшаларның эң хөйү болган. Ол келир чылдарда Тываның көдээ ажыл-агыйынга агрокамгаладылганың нептерээринге идиг боор чадавас.
Камгаладылганың “ВСК” акционерлиг ниитилели Тываның көдээ ишчилеринге төлевирлерни саадаашкын чокка шилчидип бээр дээш, чогуур хемчеглерни алганын Агрокамгаладылганың национал эвилелиниң президентизи Корней Биждов массалыг информация чепсектеринге дыңнаткаш, агрокамгаладылга хевири Тывага ам-даа сайзыраар, камгаладып алыр тараа шөлдериниң хемчээли ам-даа улгадыр, регионнуң көдээ ишчилериниң камгаладылгага бүзүрели улам быжыгар дээрзинге идегелин илереткен.
Ш. ЛОПСАН.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
«Шын» №93 2024 чылдың декабрь 4