2023 чылдың май 20-де Ада-чурттуң Улуг дайынынче тыва эки турачы танкычыларны Кызылдан үдээнден бээр мугур 80 чыл болган.
Бо төөгүлүг болуушкуннуң юбилейлиг чылында катап база ол үеже эглип, 1943 чылдың май 20-де И.В. Сталин аттыг Культура бажыңының (амгы филармонияның) чанынга болган үделгени диригжидип көргүскени, Тываның чонунуң сагыш-сеткилин база катап доюлдуруп, чырык сактыышкынны оттурган болуушкун болган.
Тываның төөгүзүнде балалбас исти арттырган үделгени чаартып тургузары, ону документалдыг фильм кылдыр үндүрер дугайында эгелекчи саналды Тываның Национал күрүне архиви биле “Культурлуг төөгүнүң кадагалакчылары” деп автономнуг коммерциялыг эвес организация үндүргеш, Президентиниң грантызының 694 муң рубль деткимчезин ойнап алгаш, “Тыва эки турачыларга тураскаадыг” деп төлевилелди боттандырган.
Солун төлевилелдиң сценарийин В. Көк-оол аттыг Национал театрның литература килдизиниң даргазы Виктория Хомушку бижээн. Көргүзүгнү тургузар ажылды театрның кол режиссеру Сайдаш Монгуш, барымдаалыг фильмниң режиссеру Виталий Петров болгаш ооң удуртулгазы-биле тырттырар бөлүк демниг ажылдаан.
Хөй кижиниң сонуургалын оттурган улуг төлевилелге ТР-ниң Национал архиви, В.М. Халилов аттыг филармония, В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театры, Кызылдың уран чүүл колледжи, Тываның Чазааның Т. Д. Дулуш аттыг үрер хөгжүм оркестри, Кызылдың хоочуннар эвилели, маадырлыг танкычыларның салгалдары болгаш өскелер-даа киришкен.
Тываның эки турачы танкычыларын дараазында улус ойнаан:
1. Өвүр кожууннуң Дус-Даг сумузундан Түлүш Нурсат Самбуу оглун В. Көк-оол аттыг Национал театрның артизи Өнер Кызыл-оол;
2. Бии-Хем кожууннуң Тарлаг сумузундан Түлүш Кызыл-Тас Мырты оглун В. Көк-оол аттыг Национал театрның артизи Чылгычы Даваа;
3. Таңды кожууннуң Элегес сумузундан Оюн Бортуй-оол Конган оглун В.Көк-оол аттыг Национал театрның артизи Сыдым-оол Куулар;
4. Барыын-Хемчик кожууннуң Хөнделең сумузундан Хомушку Чүргүй-оол Намгай оглун Тываның алдарлыг артизи Мерген Хомушку;
5. Бии-Хем кожууннуң Өөк сумузундан Байкара Биче-оол Маспык-оол оглун В. Көк-оол аттыг Национал театрның артизи Каптагай Ондар;
6. Улуг-Хем кожууннуң Эъжим сумузундан Түлүш Шойдун Сапсыкай оглун Амыр-Санаа Чамбал;
7. Улуг-Хем кожууннуң Хайыракан сумузундан Түлүш Конгар Халырбай оглун Эжен Кыргыс;
8. Таңды кожууннуң Элегес сумузундан Ондар Тыртык Чуссунмаа оглун В. Көк-оол аттыг Национал театрның артизи Ачыты Салчак;
9. Эрзин кожууннуң Нарын сумузундан Кыргыс Идам Самдан оглун Темучин Дижитмаа;
10. Чаа-Хөл кожууннуң Кара-Тал сумузундан Ховалыг Сайын-оол Олен оглун Тываның алдарлыг артизи Уран-оол Стал-оол ойнаан.
Өске рольдарда:
1. ТАРП ТК 1-ги секретары, генерал-лейтенант С. К-Х. Тока – ТР-ниң алдарлыг артизи Орлан Оюн.
2. ТАР-га ССРЭ-ниң ажыл-херээн чогудары-биле бүзүреттирген М.Г. Сушевcкий– Кызылдың ТХ-ның депутады Роман Поманисочкин.
3. ТАРП хооркомунуң херээженнер килдизиниң даргазы Белекей Пюрюна– журналист Карина Монгуш.
4. ТАРП ТК -ның секретары эш Базыр-Сат – Анай-Кара Оюн.
5. С.К. Токаның адъютантызы Куулар Пюрюна – Санаа Ондар.
6. Хүндүлүг таңныылдар – Санчайжап Серээдар, Маадыр Монгуш.
Хөйнүң киржилгезинге 100 ажыг кижи киришкен.
Май 20-де төөгүлүг үделгени чонга көргүскен. Аңаа ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Тимур Куулар сөс алгаш, “Кажан барыын күрүнелер шын төөгүнү эде бижиир дээш кызып турар үеде, бо төөгүлүг үделгени диригжидип көргүскени, өзүп орар салгалга төөгүнү шын үнелеп билиринге кажангызындан-даа артык ужур-уткалыг. Бистиң өгбелеривис ынчан амы-тынын харамнанмайн, украин хоорай, суурларны фашизмден хостаан болгай. Бо хүнде оларның уйнуктары Украинада катап база бажын ковайтып келген ол бачытты узуткаар дээш, өгбелериниң маадырлыг оруу-биле эрес-дидим демисежип турары катаптаттынып турар. Бистиң херээвис шынныг! Тиилелге бистии болур!”– деп, 1943 чылда тыва эки турачы танкычыларның кыйгырыы-биле чугаазын дооскан.
Төлевилелдиң киржикчилеринге май 19, 20 – ийи хүн дургузунда 1943 чылдың байдалынга чагыртып, 9.00 шактан 18.00 шакка чедир ол-ла көргүзүглерни катап-катап ойнаары белен эвес болган. Ынчалза-даа кижи бүрүзү маадырларга улуг хүндүткел болгаш чоргааралын илередип, бар-ла сеткилинден хүлээнген ролюн эки күүседир дээш, кызып турган. Ылаңгыя Кызылдың хоочуннар эвилелинден “мөңгүн баштыглар” баш бурунгаар кедер платьелерин боттары даарап белеткээш, хөй кижи аразында үдекчилер болур рольдарын тергиин эки күүсеткеннер. Шын сеткили-биле ыглап-даа турганнары бар. Ол-ла хөй кижи аразынга республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан маадыр танкычыларның салгалдары кээп киришкен. Оларның чүректери саргып, карак чажын тудуп чадап турганын чугаалаваска-ла, билдингир. А танкычыларны ойнаары улуг чоргаарал-дыр деп, артистер чугаалап турдулар.
База бир солун болган чүүл, май 20-де көрүлдени Салчак Токаның чолаачызы чораан Аракчаа Шири-Санаа база келгеш, көрген.
– Бөгүнгү көргүзүг мени сактыышкыннарже эгилдирипти. Тока дарга-биле чоок чугаалажып чораан болгаш ынчаарым ол бе, дыка-ла сонуургадым. Чогум, 1943 чылда танкычыларны үдеп турган үеде, мен бичии турган болгаш, эки сагынмас-тыр мен. Ол хүн ийик бе азы ооң соонда бе, улуг байырлал болган. Аңаа Чүгүрүк-Хүрең деп аътты мунуп, аът чарыжынга киришкеним сактып олурдум. Дайын соонда Тока дарганың чолаачыларының бирээзи болуп ажылдап чордум. Бир катап Даргам: “Тожу оруун кылып эгелээн. Төөгүже кирер сен. Чоруулу” – дээн. Ынчан чартык шоодай кадырып каан хлебти (сухари) хүнезин кылгаш, улуг дарга-биле аңаа чедип турганым сактыр-дыр мен. Бодум Улуг-Хемниң Чодураадан мен. Хар-назыным улгадып, 90 хар чоокшулай берген. С. Токаның холун ам бир тудуп көрейн” –дээш, С.К-Х. Токаның ролюн ойнаан артист Орлан Оюннуң холун дыңзыг туткаш, өөрүшкүлүг мендилешкен-даа.
1943 чылда дайынче үдеткен тыва танкычылар Сталин аттыг Культура бажыңының чанындан ЗИС-5 машинага олурупкаш, дайынче аъттаныпкан болза, бо удаада маадырларның ол-ла оруун «Азия төвү» тураскаал чанынга чедир катаптаан соонда, төөгүлүг үделгениң 80 чылынга тураскааткан байырлыг концерт хемчегни уламчылаан.
Концерт доостурга, танкычыларның салгалдары улуг ужур-уткалыг төлевилелдиң организакчыларынга болгаш киржикчилеринге кырган-ачаларының чырык адын мөңгежидип көргүскени дээш курлак чедир мөгейип, четтиргенин илереткеннер. Оларның аразында Чаа-Хөлдүң Кара-Талдан танкычы Сайын-оол Ховалыгның салгалдары Олег Лопсан, Салим Сайын-оол, Ульяна Көк-оол база Чойганмаа Дамба албан-биле кожуундан кээп, хемчегге киришкеш, маадыр танкычы кырган-ачазының ады-биле адаан кудумчуда ам-даа чоргаар чурттап чоруурун чугаалааш, белеткеп алган шүлүүн чыылганнарга бараалгаткан.
“Тыва эки турачыларга тураскаадыг” деп төлевилелдиң түңнел кезээ – 26 минута үргүлчүлелдиг документалдыг фильмни сентябрь 1-де бүгү кинотеатрларга көргүзерин ТР-ниң Культура яамызы сүмелеп турар.
/ Сорунза Монгуш.
В. Иргиттиң тырттырган чуруктары.
"Шын" №37 2023 чылдың май 23
