Бүгү делегейге тарап-нептерээн COVID-19 хамчык аарыы, ооң түңнелинде, кижилерниң амы-тынындан чарлып турары, Россия Федерациязының регионнарынга, ооң иштинде Тывага чарлаттынган карантин, социал байдалы чегей өг-бүлелерге болгаш коронавирустуң салдары-биле ажылы ара соксааш, буураашкынга таварышкан сайгарлыкчы чорук бизнесте хаара туттунган хамаатыларга күрүне, эрге-чагырга органнарының талазындан чедирген дузаламчы, чыл төнчүзүнде чамдык бирги хереглелдиң аъш-чем барааннарының өзүлдезин санаваска, ниитизи-биле чурттап эртип турарывыс 2020, Күске чылы уттундурбас болуушкуннар-биле байлак болган деп чугаалап болур.
Колдуунда “Шын” солунга мээң бодумнуң бижээн (статья) чүүлдерим болгаш “Тува 24» телеканалга эфирже үндүргеним сюжеттерниң база репортажтарның маадырлары, ол ышкаш республика амыдыралынга кол болуушкуннар дугайында чырыдарын оралдажып көрейн.
ЭЛЭЭР КУДАНЫ
ЭРТТИРГЕН
2020 чылдың баштайгы ажыл хүнүнде бир дугаар бадыланчып турар аныяктарның дугайында “Шын” солунга бижиир даалганы алгаш, ХБАБ — хамааты байдалдар актыларының бижидер албан черинге чеде бердим. Январь 10-да бир дугаар бадыланышкан өг-бүле Кармела Хайбы биле Сылдыс Ховалыгның кайызы-даа спорт болгаш күш-культурага хандыкшылдыг улус болгаш элээр куданы эрттирерин чоок кижилеринге, төрелдеринге дыңнатканын ол хүн билип алдым.
Келин кыс Кармела — чайгы үеде чадаг-терге спортун, кышкы үеде бедик дагларның шыпшыынче үнер альпинизм спортун сонуургаар. Күдээ оол Сылдыстың эң ынак адаан-мөөрейи — тыва хүреш.
"Чаа үнүп келген Күске чылында бистиң соовуста өгленип, бадыланчыр аныяк өг-бүлелерге база үлегер-чижек болур чадавас бис. Төрээн Тывавыска кадык-чаагай амыдыралды шилип алган элээр кудалар эрттирер аныяк өг-бүлелерниң саны көвүдеп, күш-культура болгаш спортка чедиишкиннер хөй-ле болза эки” — деп келин кыс акушер-гинеколог Кармела Хайбы бодунуң бодалдары-биле үлешти.
Черле ынчаш, сөөлгү үеде элээр кудаларны эрттирери чаагай чаңчыл апар чыдар. 2019 чылдың июль 8-те, Ак-Довурак хоорайга аныяк өг-бүле Альберт биле Буяна Ооржактар база чаңгыс-даа эзиртир суксун чок, элээр куданы эрттиргеннер.
"Мээң ада-ием эрткен вектиң 1970 чылдарның төнчүзүнде база бо-ла Ак-Довурак хоорайга комсомолчу аныяктарның элээр кудазын дүжүрген. Ынчангаш келир үеде мээң ажы-төлүм база кадык-чаагай амыдыралды шилип алзын дээш, мындыг шиитпирни хүлээп алдывыс" — деп улус-чоннуң ажы-төлүн өөредип, кижизидер башкы мергежилди шилип алган келин кыс Буяна Ооржак сонуургак кижилерниң айтырыгларынга харыылаан.
Совет үеде арага-дары чок, комсомолчу аныяктарның кудазын Тыва АССР-ниң область комитединиң удуртулгазы бедии-биле үнелеп, улуг деткимчени көргүзүп турганын демдеглевес аргажок. Ынчан Буяна Ооржактың ада-иезинге ийи өрээлдиг квартираның дүлгүүрүн тывысканы улуг аас-кежик болгаш өөрүшкү.
ХҮРЕШ ДҮНЕ
ДООЗУЛГАН
2020 чылдың февраль 15-те, «Сүбедей» спорт ордузунга Тываның Баштыңының шаңналы дээш чаш база элээди оолдар аразынга 8-тен 18 харга чедир 5 бөлүкке шупту 1000 ажыг мөгелерниң ачыр-дачыр хүрежи дүнекиниң 2 шакка чедир болган. Оларның аразында Татарстандан 6, Бурятиядан 4, кожавыс Моол күрүнениң Увс аймактан 7 шыырак бичии мөге оолдар бар.
2020, Күске чылында, дүнекиниң 2 шакка чедир уламчылаан эң солун хүреш дээрзин бо эрткен маргылдаа бадыткаан. Хүндүлүг аалчылар — Моол күрүнениң Чаан мөгези, бичии уругларның Национал хүреш федерациязының даргазы Дамиран Бумбаяр, Татарстан Республиканың Национал хүреш федерациязының төлээзи Рафаэль Рафаэльев, Бурят Республиканың Национал хүреш школазының удуртукчузу Ольга Сотникова бичии тыва мөгелерниң эдертип келген ада-иезиниң, ол ышкаш тыва хүрештиң мөгейикчилериниң хүнзедир ол хамаанчок, орай дүнеге чедир хүреш көрүп кээр шыдамыын, могап-шылавазын кайгап ханмаан.
8-тен 18 хар чедир назылыг чаш болгаш элээди назылыг мөгелерниң беш аңгы бөлүктерге каш шак хүрежип келген түңнелинде, Сүт-Хөлден Намзырай Донгак, Алдаржы Ондар, Чөөн-Хемчик кожуундан Айлык Ондар, “Алдар” спортчу клубтуң мөгези Максим Ооржак болгаш Эрзинден Сендаюш Монгуш олар шүглүп үнген. Келген аалчылардан Моолдан келген бичии мөгелер Энх-Тамир Ганзалд, Гамсурэн Төрмөх, Татарстанның төлээзи Түмен Гамитулин олар шыырак хүрешкен болгаш үшкү база бешки-сески болгаш 32 мөгелер аразынче киир тудушкан.
ЧАҢГЫС УДАА ОН МУҢ АКША
Коронавирус хамчык аарыгга удур чарлаттынган амы-хууда хоргадаашкынның хуусаазынга хамаарыштыр 2020 чылдың май 11-де, Россияның Президентизи Владимир Путин чурттакчы чонга ээлчеглиг кыйгырыының үезинде, 3-тен 16 хар чедир назылыг чаш болгаш элээди уругларга чаңгыс удаа 10 муң рубльди төлеп бээр дугайында саналды киирген.
Мооң мурнунда, 0-3 хар чедир назылыг чаштарга ай санында 5 муң рубльди үндүрүп бээр дугайында Владимир Путинниң Чарлыының соонда, бо дээрге 2-ги категорияның социал дузаламчызы болур.
Россия Федерациязының Пенсия фондузунуң Тывада эргелелиниң ажылдакчыларының дыңнадып турары-биле алырга, 0-3 хар чедир назылыг чаштарга ай санында көрдүнген 5 муң рубль түңнүг дузаламчыны, апрель, май, июньда ниитизи-биле 3 ай дургузунда бистиң республикада 22 муң ажыг чаштарның авалары алган.
Баштайгы удаада, июнь айда бистиң Тыва Республикада барык 96 муң хире чаштар болгаш элээди уруглар чаңгыс катап төлээр 10 муң рубльди алган. Мындыг хевирлиг социал дузаламчыны уламчылаар талазы-биле чурттуң Президентизиниң үндүрген Чарлыынга өскерилге киирген соонда, хар четпээн, чаа төрүттүнген өпеяадан эгелээш, 16 хар чедир азы 0 — 16 харлыг уругларга төлеп бээрин шиитпирлээн. Ынчангаш июль айда, 113 муң ажыг чаш болгаш элээди уругларның ада-иелериниң агар санынче 10 муң рубльди шилчиткен.
КҮЧҮТЕН-ДАА
СҮРЛҮГ-ДҮР!
Тыва хүрештиң дүрүмүнче киирген немелде, чаартылгалар езугаар Наадымга тураскааткан хүрештерге, 3 удаа шүглүрге, “Тыва Республиканың Күчүтен мөгези” деп атты тыпсыры көрдүнген. Ынчангаш, малчыннарның Наадым байырлалынга тураскааткан тыва хүреш маргылдааларынга 3 удаа шүүлгеш, “Тыва Республиканың Чаан мөгези” деп хүндүткелдиг аттың эдилекчизи Эрес Кара-Сал ам “Тыва Республиканың Күчүтен мөгези” деп атты чедип алганы 2020 чылдың бир солун болуушкуннарының бирээзи болган.
2020 чылда малчыннарның Наадым байырлалынга тураскааткан тыва хүреш турнириниң чемпиону база чаа "Тыва Республиканың Күчүтен мөгези" деп бедик хүндүлүг атты алганын демдеглээн мөге Эрес Кара-Сал чону-биле өөрүшкүзүн үлежип, Күчүтен мөгениң кежиин үлежир байырлалды, тыва хүреш маргылдаазын Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы суурга эрттирген.
“Күштүглерниң күштүглери”, “шилиндектерниң шилиндектери” ачыр-дачыр тутчуп каапкан соонда, ийи шыырак мөгелер артканда, Тываның Чаан мөгези Сайын-Белек Тюлюш шүүлген, Начын-Мерген Ооржак үжүүрлешкен.
Бо байырлыг хемчегге Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база киришкен болгаш түрлүг-сүрлүг, күчү-күштүг “Тыва Республиканың Күчүтен мөгези” деп хүндүткелдиг атты бадыткап турар алдындан шуткуп кылган ылгавыр сүлде-демдектиг бөртү Эрес Кара-Салга байырлыг байдалга кедирген.
Ооң-биле чергелештир Сүт-Хөл кожууннуң ажыл-ишчи чону алдарлыг мөге оглунга “Тойота-Камри” деп чиик автомашинаны белекке берген. Тыва хүрештиң бердинген мөгейикчизи (фанат) шүлүкчү Тимур Кадын-Наваның эскергени-биле алырга, “Демир-бора түрлүг-дүр, депшээн Күчүтен-даа сүрлүг-дүр, сүт-хөлчүлер чоргаар-дыр, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң үезинде хүлээп алганы мерген угаанныг шиитпири-даа кайгамчык болду, эр хейлер!”
ИЕ ДЫЛЫМ — ТЫВА
ДЫЛЫМ
Чылдың-на ноябрь 1-де Тыва дыл хүнүн эрттирер дугайында Тываның улустуң чогаалчызы Александр Александрович Даржайның саналын деткивишаан, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң 2016 чылдың январь 18-те байырлалды эрттирер дугайында Чарлыкка ат салганындан бээр дөрт чыл эрткен.
Бо удаада 2020 чылдың ноябрь 5-те база төрээн дылын хумагалаар, келир салгалдарга арттырар сорулгалыг “Тыва дыл — чоннуң өнчүзү” деп республика чергелиг 5-ки шуулганга эртемденнер, чогаалчылар, тыва дыл башкылары, күш-ажылдың хоочуннары киржип, “2020-2024 чылдарда Тыва Республиканың социал-экономиктиг бот-тускайлаң программазынга тыва дылдың киржилгези” деп айтырыгны сайгарып чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база шуулганның ажылынга киришкен болгаш чалаткан аалчылар болгаш эртемденнерге “Тыва дыл” хүнү таварыштыр байыр чедирген.
“Тыва дылывыс чечен-мергеннерниң, тоолчуларның ачы-хавыяазында амгы үеге чедир кадагалаттынып арткан. Чоннуң дылы — ооң өнчүзү болгаш каасталгазы. Амгы үеде тыва дыл чидип болур 1400 дылдарның аразынче кирип турар.
Чамдык улустуң дылынга тоомча чок хамаарылгазы ниитилелге хоозуралды чедирип болур” — деп, Шолбан Кара-оол дүвүрелди оттурган. Амгы үеде тыва дылды билири чугула эвес деп бодалды узуткаары-биле ажылдарны доктаамал чорудары негеттинип турар.
Чижээ, кандыг-бир ажылче кордакчыларны шилиирде, оларның дыл талазы-биле билиин өөренип көөрүн бир чугула айтырыг деп сорулганы салып алыр. Кордакчыларның эртем-билии, ажылдап шыдаар арга-шинээ ылгал чок деңнежи бээр болза, төрээн тыва дылын билир кижини ажылче хүлээп алырының магадылалын тургузарын саналдап тур мен” — деп чидиг айтырыгны Тываның Баштыңы көдүрген.
Черле ынчаш, тыва дылды камгалап алыр талазы-биле хемчеглерни бо чылын ап чорудуп турарының бир көскү чижээнге, ноябрь 5-7 хүннеринде XIV Чырыткылыг Далай-Лама башкының социал четкилер таварыштыр дорт дамчыткан өөредиин хамаарыштырып болур. Кызылда Улусчу чогаадылга бажыңынга “Чүрек” деп мерген угаанның судурун Цеченлинг хүрээзиниң лама башкылары тыва дылга очулгазын номчуп турар үеде, ооң утказы тыва кижи бүрүзүнге билдингир болгаш сагыш-сеткилди сергедипкени чугаажок.
Ынчалза-даа бо хүннерге чедир социал четкилер, интернет харылзаазының сайзыралының үезинде, чаа сөстерниң тыва дылче очулгазы азы үлегерлеп алган сөс курлавырынга хамаарышкан чаа словарь ам-даа чырыкче үнмээн. Мындыг чорук тыва дылдың хөгжүлдезинге доктар-моондак, шаптараазын болуп турар.
Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртемденнериниң дыңнадып турары-биле алырга, орус дылдан тыва дылче очулдурган болгаш амгы үениң компьютер технологиялары-биле сырый харылзаалыг 22 муң ажыг сөстерни эртемденнер очулдургаш, чыып тургускан. Чаа сөстерлиг орус—тыва словарьның чаа үндүрүлгезин номчукчулар — ылаңгыя, журналистер, чогаалчылар болгаш тыва дыл башкылары четтикпейн манап турары билдингир.
Чедир шиитпирлээр ужурлуг айтырыглар бар-даа болза, келир 2021 чылда ап чорудар хемчеглерниң планын тургускаш, ону амыдыралга боттандырар талазы-биле хемчеглерниң планы— резолюцияны хүлээп алган.
Тыва Республиканың Экономика яамызы — акшаландырыышкын айтырыгларын хандырар, Тываның Информатизация болгаш харылзаа яамызы — массалыг информация чепсектери телевидение, радио болгаш солуннарга тыва дылда дамчыдылгаларның база тыва дыл дугайында бижээн чүүлдерниң санын көвүдедир талазы-биле хемчеглерни хүлээнип алган.
Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртемденнери — “Тыва дылдың тайылбырлыг словары” (III том), “Тыва дылдың орфографтыг словары” (чаартылгалыг үндүрүлге), “Тыва литератураның төөгүзүн”, “Орус-тыва социал-экономиктиг терминнер словарын” тургузуп эгелээр ажылдарны уламчылаар.
Оон аңгыда, Тыва Республиканың Культура яамызынга бичии уругларга тыва чогаалдарның сценажыткан үзүндүлерни болгаш кыска тоолдарны культура албан черлеринге көргүзер, тыва чогаалдарны өөредири-биле уруглар театрларын өөредилге черлеринге ажыдар, Тываның күрүне университединге “Тыва дылдың практиктиг грамматиказын” ажылдап кылыр дээш оон-даа өске чугула хемчеглерни хүлээп алганы-биле “Тыва дыл хүнүнге” тураскааткан байырлал доозулган.
ТЫВА КУЛИБИН —
ОЛЕГ НАМЧАН
Аныяандан тура, машина-техникага салым-чаяанныг: ону эки башкарып билиринден аңгыда, септеп-селип чоруур кижилер Тывада базым санында. А бир-ле машина-тракторну янзы-бүрү артык кезектерни чыып тургаш, чогаадып алыр улус ховар болур. Ындыг алдын холдуг кижилерге Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыг хоорайның чурттакчызы Олег Намчан база хамааржыр.
Езулуг-ла “Тыва Кулибин”, техника чогаадырынга салымныг болган мастер МТЗ-80 тракторнуң, РАФ микроавтобустуң болгаш ГАЗ-53, УАЗ-452, Жигули ВАЗ-2106, Запорожец автомашиналарның артык кезектери-биле сиген кезер, бөлер болгаш ону сөөртүр бичии тракторну чогаадып алган.
Күчүлүг бичежек тракторнуң (мотору) шимчедикчизи УАЗиктиң, руль РАФ микроавтобустуң, сандайы база-ла УАЗ маркалыг совет үеде эмчиниң дүрген дуза чедирилгези (скорая) автомашинаның, көрүнчүктери УАЗ база Жигули автомашинаның, үн медээчизи (сигнал) ГАЗ-53-түң, бензин кудар бакты Запорожецтен уштуп салган, артыкы, мурнуку каподун каът бажыңнарга чылыг бээр батареяларның халывы-биле дуглап алган. Оон аңгыда, демирлерни токарлыг станокка чондурар, чыпшыр хайындырып дуңзаалаар, бичеледир, чолдайтыр үзе кезип, таарыштырган түңнелинде, мындыг хевирлиг трактор төрүттүнгенин Олег Александрович чугаалады.
Бичежек-даа бол, мөге тракторну эгезинде көк өңнүг, ооң соонда ногаан кылдыр будаан. Оңгул-чиңгил оруктарлыг, малгаштыг сиген шөлүнге кажан-даа тура дүшпес, тепкиленип үне бээр, демир аъдын ээзи чылдың-на чаартып, септеп турар. Мындыг онзагай, алдын холдарлыг тыва омактыг “Кулибинге” 2020 чылда база душканым уттундурбас.
ТЫВА ДЫЛЫМ ДӨЗҮ
ШҮЛҮК
2020 чылдың бир онзагай талазы мээң өөм ишти Валентина Каштак-биле найысылал Кызыл хоорайга база Улуг-Хем кожуунга чарлаттынган шүлүк мөөрейлеринге киришкенивис болган. Эгезинде ноябрь 1-де “Тыва дыл хүнүнге” тураскааткан найысылалдың “Енисей” культура одааның уран чүүл ажылдакчыларының чарлааны шүлүк мөөрейинге, чогаалчы болгаш шүлүкчү Мария Күжүгеттиң өг-бүле дугайында “Сен биле мен” деп шүлүүн аянныг номчуп, онлайн конкурска кириштивис. Шаңналдыг чер албаан-даа болзувусса, ол биске мындыг мөөрейлерге киржирин өөренип алыр арга-дуржулганы, бүзүрелди оттурган, бурунгаар идигни берген.
Дараазында Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыг хоорайның хүндүлүг чурттакчызы, шүлүкчү болгаш чогаалчы Ульяна Аракчаа (Величконуң) 60 харлаан юбилейинге тураскааткан “Тыва дылым дөзү шүлүк” деп аттыг шүлүк чогаалының аянныг номчулгазының республика чергелиг онлайн мөөрейге киржир аргалыг болдувус.
Ноябрь 28-тен декабрь 18-ке чедир, аянныг номчулгага ынак кижилер, ВКонтакте социал четкиде Ульяна Аракчаа (Величконуң) Мөңгүн-Ужук Баазанай деп аттыг хууда арнынче видео бижидилгелерин чорудуп келген. Жюри даргазы Марита Иргит база билдингир шүлүкчү Тимур Кадын-Навага удурткан чогаадыкчы салым-чаяанныглар, шүлүк чогаалының мөгейикчилериниң аянныг номчулгазынга үнелелди берген.
Ооң түңнелинде, бо эрткен шүлүк мөөрейиниң дипломантызы деп хүндүлүг шаңналды Чаа-Хөл кожууннуң төлээзи, ТывКу-нуң студентизи Демир-Хая Араптан чаалап алган.
А бирги черни бистиң өг-бүлевиске тывысканы өөрүнчүг болду. “Тува 24” телеканалдың корреспондентизи мен Мерген Ондар болгаш экономика болгаш эрге-хоойлу техникумунуң башкызы, мээң өөм ишти Валентина Каштак ынчалдыр бо эрткен шүлүк мөөрейинге шаңналдыг черже киргенивис ол.
Ийиги-үшкү шаңналдарны Сүт-Хөлден Зоя Аракчаа болгаш Чөөн-Хемчик кожуундан Чечена Монгуш тус-тузунда үлешкен. Кызыл кожуундан Валентина Ондар “Чоннуң үнелели” деп тускай шаңналга төлептиг болган.
Юбилярның тускай шаңналынга Сылдыс, Аяна Салчактар төлептиг болган. Ооң-биле чергелештир бо мөөрейге идепкейлиг киришкен школачылар Джанета Хомушку, Баяндоо Ондар, Санчы Саян болгаш Чечена Монгуш оларга акша шаңналдарының (сертификат) шынзылгаларын тывыскан.
Ульяна Аракчаа (Величко) школачы чылдарында, 11 харлыг тургаш, айыыл-халапка таварышкаш, бүгү назынында инвалид болуп артса-даа, амыдырал-чуртталгада берге салым-чолга дүжүп бербээн, өскелерге үлегер-чижек болуп чоруур, маадырлыг кижилерниң бирээзи.
Амгы үеде 2 оолдуң авазы, 9 уйнуктарның кырган-авазы аргыттынар-даараныр ус-шевер ава — шевер кадыннарның “Мөңгүн ужук”, шүлүк чогаалынга салым-чаяанныгларның “Алдын бийир” деп бөлүктерин ВКонтакте база Вайбер социал четкилерде ажыдып алган, чону-биле эптиг-демниг ажылдап чурттап чоруур.
Чиңгине төрүттүнген хүнү декабрь 18-те, Ульяна Маспын-ооловна Улуг-Хем кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазы Вера Балчийниң, ол ышкаш Улуг-Хем кожуун чагыргазының даргазы Радислав Наважаптың болгаш Шагаан-Арыг хоорайның чагырга даргазы Леонид Дөмүр-оолдуң чылыг-чымчак сөстерлиг байыр чедирген Хүндүлел бижиктери-биле шаңнаткан.
Шүлүк мөөрейи-биле бир деңге, Ульяна Аракчаа (Величконуң) кырган-ачазы, Тывага сураглыг тоолчуларның бирээзи чораан Баазанайның 130 харлаанынга тураскааткан, тоол ыдарынга база шевер кадыннар аразынга мөөрейлерни эрттирген.
Мерген Ондар.