2023 чылда тудуглар темпизи оожумнавас

Тыва Республиканың тудуг сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Аяс Хунай-оол республикада тудуг адырында байдал дугайында "Тывамедиабөлүктүң" корреспондентизинге харыылап берген.

Кызыл хоорайга онкология төвүнүң тудуунуң дугайында айтырыг-биле интервьюну эгелээн. Чүге дээрге онкология төвүнүң дугайында айтырыгны Тываның удуртулгазы элээн каш чылдар дургузунда федералдыг албан черлериниң мурнунга көдүрүп келген. Онкология төвүн 2020 чылда тудуп эгелээш, 2022 чылда доозары планнаттынып турарының дугайында медээлер тус черниң массалыг информация чепсектеринге 2018 чылда-ла көстүп келгилээн, а ол медээлер херек кырында бадыткаттынмаан.

Тываның чурттакчы чонунуң кадыының камгалалынга кончуг чугула онкология төвүнүң тудуунуң дугайында айтырыгга харыылап олура, Аяс Хунай-оол бо эмнелге чериниң төлевилелин амгы үеде ажылдап кылып турарын, ону 2023 чылда доозуптарын дыңнаткан.

Туберкулез аарыгларынга удур диспансерниң амгы бажыңы 1961 чылда туттунган. Ол дыка эргилээн, ынчангаш диспансерниң чаа бажыңын тударының дугайында айтырыг элээн каш чылдар дургузунда шөйлүп келген. Ооң тудуунуң дугайында Россияның Кадык камгалал яамызының деңнелинге 2019 чылдың ноябрь айда чугаалажып турган.
Туберкулез аарыгларынга удур диспансерниң чаа бажың-балгадының тудуунуң дугайында айтырыгга, ону Кызыл хоорайда Тиилелгениң 75 чылы кудумчунуң мурнуу талазынга тудар, чер участогун тускайлап үндүрүп каан, амгы үеде төлевилел-смета документилерин ажылдап кылып турар, бир эвес акшаландырыышкын айтырыы чедиишкинниг шиитпирлеттине бээр болза, 2024 чылда тудуп эгелээр деп, Аяс Владимирович харыылаан.

Школаларның болгаш уруглар садтарының тудуунуң темпизи 2023 чылда оожумнавас деп республиканың тудуг адырының удуртукчузу демдеглээн. Ниитизи-биле 7100 өөреникчи өөренир 10 школаны тудар талазы-биле керээлер чардынган. Хоорай чергелиг Каа-Хем суурга, Вавилин ээтпээнге, Сукпак, Балгазын, Бай-Хаак суурларга школаларны тудуптарга, ол школаларга уруглар, оолдар чаңгыс ээлчегге өөренир апаар, кичээлдерден дашкаар өөредилге-кижизидилге ажылдары чорудар үе тыптып кээр.

ФЕДЕРАЛДЫГ ДЕҢНЕЛДЕ ШИИТПИРЛЕП ТУРАР

Демография программаның акша-хөреңгизи-биле Кызыл хоорайның “Мөңгүн”, “Спутник” микрорайоннарга, Бай-Хаакская кудумчуга, Чадаана хоорайга, Мөңгүн-Тайга кожууннуң Кызыл-Хая суурга чаа школаларны тударын Аяс Хунай-оол чугаалаан. Школаларны тударынга акшаландырыышкынның чедишпези шаптыктыын ол дыңнаткаш, Тываның удуртулгазы ону федералдыг деңнелде шиитпирлеп турарын демдеглээн. 2022 чылдан шилчип келген школаның тудуу-биле кады алырга, ниитизи-биле 10 школаны 2023 чылда тудуп доозар дээш, хемчеглерни Тудуг яамызы чорудуп турар. Ол школаларның тудуунуң акшаландырыышкыны ниитизи-биле 15 млрд рубль ажыг акша.

Кызылда “Мөңгүн” микрорайонга чуртталга бажыңнарын коммерциялыг үндезинге «Трансстрой» ажык акционерлиг ниитилел тудуп эгелээн. Бо микрорайонга социал ужур-дузалыг кандыг объектилер тудар деп айтырыгга “Мөңгүн” микрорайонга 815 өөреникчи өөренир школаны, ооң чанынга уруглар садын тударын Аяс Хунай-оол дыңнаткан. Бо микрорайонга баштай туттунар 2 кварталдың тудуу эгелээнин ол чугаалааш, квартал бүрүзүнге хөй квартиралыг дөрт бажыңны тудар деп тайылбырлаан.

Чеди-Хөл кожууннуң төвү Хову-Аксы суурда коммерциялыг эвес үндезинге чуртталга бажыңнарының тудуунуң дугайында база сайыт тайылбырлаан. Эргилээн бажыңнардан чурттакчыларны чаа бажыңнарже көжүрер программа 2022 чылда Хову-Аксы суурда болгаш Кызыл хоорайда доозулганын Тудуг яамызының удуртукчузу чугаалааш, ниитизи-биле республикага 8200 муң дөрбелчин метр шөлдүг чуртталга бажыңнарын туткаш, ынаар 6 муң кижини көжүргенин дыңнаткан. Хову-Аксы суурда беш бажыңны эргилээн чуртталга бажыңнарының фондузун дүрген кызырарының программазы-биле тудуп турар. Бо программа ёзугаар 11900 муң дөрбелчин метр шөлдүг эрги бажыңнардан оларның чурттакчыларын чаа бажыңнарже көжүрер. Мында берге айтырыг – федералдыг төптен акшаландырыышкынның эвээжи.

ТУДУГ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ ӨРТЭЭ ӨСКЕН

Республиканың тудуг адырының удуртукчузу-биле интервьюга өскүс болгаш ада-иезиниң азыралы чок арткан уруглар эрге-байдалдыг хамаатыларны чуртталга шөлү-биле хандырарының айтырыын база чугаалашкан. Ындыг эрге-байдалдыг хамаатылардан 161 кижини чуртталга шөлү-биле 2022 чылда хандырганын, а 2023 чылда 92 кижини хандырарын планнаанын Аяс Хунай-оол чугаалааш, планныг сорулгаларны эвээжеткен чылдагаанын тудуг материалдарының өртээниң улгатканы, немелде акшаландырыышкынның чогу-биле тайылбырлаан. Өскүс болгаш ада-иезиниң азыралы чок арткан уруглар эрге-байдалдыг, 23 харлаан хамаатыларга акша сертификаттарын тыпсып турары бо чидиг айтырыгны шиитпирлээринге дөгүм болуп турарын тудуг яамызының удуртукчузу демдеглээн.

Республикага тудуг материалдары бүдүрериниң баазазын сайзырадырының айтырыын интервью үезинде чугаалашкан. Тус черге тудуг материалдарын бүдүрериниң хемчээли элээн улгатканын Аяс Хунай-оол демдеглээш, “Восток” акционерлиг ниитилел демир-бетон, ажыглалга белен бетонну, “Сенги” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел тууйбуну көвүдеди бүдүрүп, чылдан чылче хемчээлин улгаттырып келгенин айыткан. Чижээлээрге, “Сенги” ниитилел 2022 чылда 2 миллион тууйбуну бүдүрген болза, ооң хемчээлин 2023 чылда көвүдедип, дөрт миллион тууйбуну бүдүрүп үндүрерин планнаан. “Сенги” КХН бир чылда-ла тууйбу бүдүрерин 10 миллионга чедирер сорулганы мурнунга салган. Тудуг материалдарын бүдүрерин республиканың иштинге организастаарын тудуг яамызы деткииринге кезээде белен деп, Аяс Хунай-оол чугаалаан.

Кызыл хоорайның девискээринге чуртталга тудуун сайзырадырынга тус черниң бүдүрүлгелери улам-на дидим болгаш идепкейлии-биле киржип турар апарганын база демдеглээн. “Полигонный” микрорайоннуң адаа талазында 20 муң дөрбелчин метр девискээрге 2 квартиралыг 79 чуртталга бажыңын “Бастион” КХН тудар. Ол бажыңнар шупту чаагайжыды туттунган бажыңнар болур. Оларны тудуп доозарының хуусаазы – 2029 чыл.

“Полигонный” микрорайонга школаны, арга-шинээ кызыгаарлыг уругларның садын, чиик атлетика манежин, культура төвүн тударын планнаан.
“Хоорайга таарымчалыг байдалды тургузары” программа ёзугаар Тывага 2023 чылда Шагаан-Арыг хоорайга “Көшкүн чоннар парыгын”, Туран хоорайга “Баштай көжүп келген орус чурттакчылар” парыгын тудар.
“Арыг суг” программага хамаарыштыр айтырыгны база журналист Тудуг яамызының удуртукчузунга салган. Хову-Аксы суурнуң чурттакчыларын арыг суг-биле хандырылгазының дугайында чугаалап олура, аңаа шаптараазынныг болган чүүлдерге Аяс Хунай-оол доктааган. Чижээлээрге, төлевилелде көрдүнмээн ажылдарның илереп келгени-биле холбаштыр суг дамчыдар четкини тудуп доозарын 2022 чылдан 2023 чылче шилчиткенин сагындырып, бо чылдың төнчүзүнде ол ажылдарны бүрүнү-биле доозар.

ЧААРТЫЛГАЛАР

Шагаан-Арыг хоорайда, хоорай чергелиг Каа-Хем суурнуң Преображенский микрорайонда, Кызыл хоорайның Иркутск микрорайонда, Ак-Довурак хоорайда суг сордурар станцияларның чаартылгазын бо чылын доозарын Аяс Владимирович дыңнаткан.
Тывага хөй каът бажыңнарны тудуп болурунуң дугайында айтырыгны журналист бо чылын Турцияга болган чер шимчээшкини-биле холбаштыр Тудуг яамызының удуртукчузунга салган. Тывада сейсмиктиг байдал 8–9 балл деңнелдиг кылдыр илереттингенин Аяс Хунай-оол сагындыргаш, бажыңнар болгаш өске-даа тудугларның төлевилелин ону барымдаалап ажылдап кылып турар, республикага 14 каът бажыңнарны тудуп болур деп тайылбырлаан.

Бистиң республикада тудугнуң инженер-техниктиг тускай эртемниглерниң, тудугжуларның чедишпезиниң дугайында база интервью үезинде чугаалашкан. Тудугжу кадрларны Тываның күрүне университединиң тудуг инженерлериниң факультединде болгаш ортумак техниктиг өөредилге черлеринде белеткеп турар-даа бол, тудуг талазы-биле кадрлар чедишпезин Аяс Хунай-оол демдеглээш, Тывада тудуг элээн шимчеп эгелээн болганда, тудугжу кадрларны белеткээринге хамаарылгалыг албан болгаш өөредилге черлери кады шыңгыы ажылдаары чугула апарган деп чугаалаан.

/ Шаңгыр-оол МОҢГУШ белеткээн.