✨Украинада болуп турар тускай шериг операциязында Тывадан киржип турар шериглерниң дугайында ажаанзырал, оларның өг-бүлелеринге, дөргүл-төрелинге деткимче-дузаламчы эртип бар чыдар чылдың кол темаларының бирээзи болган. Бүгү тыва чон демнежип алгаш, Улуг Тиилелге хүнүнүң бүдүүзүнде Россияда эң улуг автоколоннаны – 41 автомашинаны фронтуже чоруткан. Чыл төнчүзүнде база бир мөөң дузаламчы- ны – автомашиналарны, чылыг идик-хепти, генераторларны, бичежек суугуларны болгаш өске-даа хереглели улуг эт-септи бистиң чаңгыс чер чурттугларывыстың дилээ ёзугаар чоруткан.
✨Бии-Хемни кежилдир көвүрүгнү ажыглалга киирген. Ам Тожу кожуун “Улуг чер”-биле идегелдиг коштунган.
✨Бо чылын ырак-узак малчын коданнар-биле аргыжылганы хандырар сорулгалыг “Улусчу көвүрүг” төлевилел адакталып турар. Ооң ачызында эртип бар чыдар чылда 31 көвүрүгнү туткан, база 14 көвүрүгнү келир чылын тудар деп турар.
✨Кара-Хаак, Хову-Аксы, Сарыг-Сеп суурларже ээр оруктарның берге черлериниң септелгезин чоруткан. Самагалдай – Ак-Чыраа – Хандагайты, Мугур-Аксы – Кызыл-Хая аразында автомобиль оруктарының септелгези эгелээн. Ону чоокку 5 чылдың дургузунда чоорту дужаар. Мындыг чергелиг орук септелгелерин чурттакчылыг чер бүрүзүнге чоруткан.
✨Бо чылын Дус-Хөл, Чагытай хөлдерже электри хандырылгазын киирген, Мугур-Аксы, Доора-Хем болгаш Кунгуртуг дээн чижектиг чедери берге суурларның, а ол ышкаш Кызыл хоорайның солагай эрикте дачаларның электрижидилгезин эде чаарткан.
✨Сизим суурда чаа трансформатор подстанциязын тургузуп, электри хандырылгазын чаарткан. Хову-Аксы суурда котельнаяның күчүзүн улгаттырган, Туран хоорайда, Бай-Хаак суурда котельнаяларның дериг-херекселдерин чаарткан.
✨Республиканың Адалар чөвүлели тургустунгандан бээр 10 чыл оюн бо чылын демдеглээн. Бо хөй-ниити организацияның тыва ниитилелдиң амыдыралынга киирип турар үлүг-хуузу улуг.
✨Республиканың төлээлериниң спортчу чедиишкиннери эртип бар чыдар чылда элбек болган. Самбо хүреш талазы-биле делегей чемпионадынга Саян Хертек бодунуң деңзизинге өске мөгелерден артык күштүүн бадыткап, ам делегейниң үш дакпыр чемпиону болган. Начын Монгуш хостуг хүрешке делегей чемпиону. “Тыва – мөгелер чурту” деп адын республика шынзыдып, хүрештиң янзы-бүрү хевирлеринге чайынналчак чедиишкиннерни чедип алган.
✨Чер-черлерде орук септелгезинче кичээнгейни күштелдиргениниң түңнелинде, Чагытай хөлче дыштанган кижилерниң машина-балгады үзүктелбес. Бай-Хаак, Дүрген суурларның оруктарының септелгезин чоруткан, алызында барып хөлдүң бодунга чедир оруктуң септелгези дараазында чада болур. Найысылалдың 11 километр оруктарын септээн.
✨Ниитиниң транспортунуң ажылын экижидери-биле 2023 чылда Кызыл хоорайның чоогунче аргыжар 28 чаа автобусту, кожууннар аразының 8 автобузун халыткан. Найысылалдан Ак-Довурак, Хандагайты болгаш Эрзин суурларга чедир үш доктаамал маршрутту ажыткан. Муниципалитеттер аразында пассажирлер аргыштырылгазын сайзырадыры-биле Кызылга амгы үениң автовокзалын тудары планнаттынып турар.
✨Чурттакчы чонга хөмүр-дашты садып-саарарының талазы-биле Кызыл хоорайда болгаш кожууннарда оттулар чүүл шыгжамырларын бо чылын ажытканы бо талазы-биле дүшкүүрлүг байдалды чавырылдырган. А «Социал хөмүр» деп төлевилелче Ада-чурт камгалакчыларын болгаш оларның өг-бүлелерин киирген.
✨Россияның Чепсектиг күштериниң хереглелин хандырары-биле Тываның девискээринде «БТК бөлүк» компанияның бүдүрүп үндүрүп турар продукциязының хемчээлдерин каш катап улгаттырган.
✨Эртип бар чыдар чылда Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң Амы-хууда программазының талазы-биле 2 млрд рубльди киириштирген. Программаның боттанылгазының эгезинден тура 14,3 млрд рубльди хаара туткан.
✨Бо чылын агроүлетпүр комплекизинче барык 1 млрд рубльди киирген. Таңды кожуунда улуг тараа шыгжамыры ажылдап турар. Чаа-Хөл, Тарлаг болгаш Межегей суурларда тараа шыгжамырларының тудуу уламчылап турар.
✨Эътти үлетпүр хемчээлдеринге чедир болбаазырадыры-биле бо чылын кожууннарда мал согар 5 цехти ажылдаткан.
✨Суггаттыг черлерниң шөлүн улгаттырган.
✨2023 чылдың мурнады көөр сорулгаларынга суггатты хөгжүдери база суггарылга системаларын катап тургузары болган. Кара хөрзүннүг, чемиштиг черлерни хаара туткан Мажаалык, Кочетов болгаш Элегестиң суггарылга системаларын катап тургузар ажылдарны чоруткан.
✨Бо чылын тыва дылды хөгжүдериниң Эчис сорулгаларын хүлээп алган. Ол тыва дылды кадагалаар, сайзырадыр сорулгаларны салып турар.
✨Тываның онзагай тураскаалдыг черлериниң санынче база бир чараш объект — Будда бурганның тураскаалы кирген.
✨ Ол ышкаш бо чылын Сергей Шойгунуң деткимчези-биле артист Максим Мунзуктуң 110 харлаанынга тураскааткан тураскаалды шуткуп кылган. Ону хоорайның көскү черинде тургускан.
✨Найысылал Кызылга Россияда эң-не улуг сарыг шажын хүрээзи Шедруб Линг хүрээзи ажыттынган.
✨Тываның бурун төвү Самагалдайның 250, Тес-Хем кожууннуң 100, Улуг-Хем кожууннуң 100, Шагаан-Арыг хоорайның 135, Чадаана хоорайның 150 чылдаан оюнга тураскааткан улуг байырлалдар болгулаан.
✨Сүт-Хөлдүң Оргу-Шөлге Алдан-маадырларның тура халыышкынының 140 чылдаанынга тураскааткан байырлыг хемчеглер бедик деңнелге эрткен.
✨Чоруп бар чыдар чылда кырлыг-кара, арбай каржаңы, чиңге-тараа дээн чижектиг крупаларның бүдүрүлгезин эгелээн.
✨Ажыл чок хамаатыларның ниити саны 7 муң ажыг кижиге кызырылган. Биче болгаш ортумак бизнес адырында, ооң иштинде боду бодун ажыл-биле хандырган кижилерниң саны 20 хуу өскен.
✨Бо чылын хары угда 27 школаның үндезин септелгезин чоруткан. Ындыг болуушкун Тываның төөгүзүнде бир дугаар бүрүткеттинген.
✨10 школаның тудуу эгелээн. Оларның 4-ү чоокку үеде ажыглалга кирер.
✨Республиканың кадык камгалалы хөгжүп олурар. Чер-черлерде чаа фельдшер-акушер пунктулары ажыттынган. Аңаа сөөлгү херечилел – Тес-Хемниң Ак-Эрик суурга ФАП-ты чыл төнчүзүнде ажытканы болур. 2025 чылга чедир ам-даа 32 фельдшер- акушер пунктузун, 11 эмнелге амбулаториязын, терапевт эмчилерниң 2 офизин тудар.
✨Бо чылын республикага чаш уругларның өлүп-хораар чоруу 12 хуу кудулаан.
✨Деткимче хемчеглериниң ачызында өске регионнардан 76 бедик мергежилдиг арга-дуржулгалыг эмчилер төрээн чуртунче эглип келген.
Артур ХЕРТЕК.
«Шын» №100 2023 чылдың декабрь 30
