Москваның күрүне университединиң журналистика факультединиң доозукчузу, аныяк журналист, диктор Идегел Намданны номчукчуларывыска таныштырары-биле сонуургаан айтырыгларывысты салдывыс.
– Бичииңерде кым болуксаар турдуңар, Идегел Валентинович?
– Бичиимде бистиң В. Көк-оол аттыг Национал театрның артизи дыка болуксаар турган мен. Авам Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Чодураа Хүлер-ооловна ук театрда бүгү назынында гримёр кылдыр ажылдап чоруур. Меңээ бистиң театрывыс бир онзагай, чүге-даа дөмейлешпес оран турган. Билдингир артистеривис дег сценага янзы-бүрү рольдар ойнаар изиг күзелим 5 харлыымда боттанган. Ат-алдарлыг режиссёрувус Алексей Ооржак тыва культураның классиказы “Хайыраан ботка” кол маадыр — Седиптиң бичии турган үелерин күүседир бир улуг харыысалгалыг рольче мени шилип алган. Өөрүшкүмнү чүге деңнээр боор. Чуртталгамда бир эң уттундурбас болуушкун болуп артканын демдеглекседим. Школаны дооскужеге чедир янзы-бүрү рольдарга бодум шенедим. Бир эң уттундурбас маадырым – “Күлтегин” деп шииге Билге хаанның элээди үезин ойнаар аас-кежиктиг болдум. А улуг турган үезин Россияның алдарлыг артизи Эдуард Ондар онза күүсеткен. Ол ышкаш “Араттың сөзү” деп чогаалга үндезилээн “Тос чадырдан үнгеш” деп шииге Владимир Токаның ролюн күүсеткеним, меңээ балаттынмас ис болуп арткан. Люндуп Солун-оол, Анна Шириин-оол дег чоннуң ынак болгаш хөй Россия чергелиг шаңнал-макталдарлыг артистери-биле чаңгыс сценаже үнери дүвүренчиг, харыысалгалыг база ол ышкаш ховар аас-кежик. Ниитизи-биле театрның барык шупту артистери-биле шиилер болгаш өске-даа тургузугларга кады рольдар күүседип чораанымга чоргаарланып чоруур мен.
– Кара чажыңардан эгелеп улуг сценада ышкажыл силер. Кайы үеде күзелиңер өске талаже угланганыл?
– Театрга сундулуг болгаш школага гуманитарлыг кичээлдерге улуг сонуургалдыг турдум. Театр-биле чергелештир делегей чергелиг медээлерниң үндүрүлгелерин эрттирбейн көөр турдум. Телевидениеде ат-сураглыг башкарыкчыларны дыка магадаар чораан мен. Бичии-даа девидевес, камерадан кортпас, ол ышкаш кандыг-даа темаларны эки билир, сөс курлавыры байлак, дыл-домаа сайзыраңгай кижилерни бичии кижи магадавайн канчаар. Улуг класстарга журналист болур деп быжыг шиитпирге келген мен. Ынчангаш эртем-шинчилел ажылдарын чорудуп, республика чергелиг олимпиадаларга киржип, ук мергежилге бодумну белеткеп эгелей берген мен. Республика деңнелдиг тыва чогаал эртеминге “Бурунгаар базым” деп эртем-шинчилел конференциязынга Тываның улустуң чогаалчызы Шаңгыр-оол Суваңның “Кижи-бүрүс” деп тоожузун сайгаргаш, бирги черге төлептиг болдум. Мындыг ат-сураглыг чогаалчы-биле чаңгыс медиахолдингиге ажылдаар мен деп бодал бажымга бичии-даа кирбээн. Бөгүн “Шын” солуннуң хоочун журнализи, Тываның улустуң чогаалчызы Шаңгыр-оол Моңгушович-биле ажылдап чоруурумга, чоргаарланыр мен. Тыва, орус, англи дылдарга республика чергелиг олимпиадаларга тиилээш, чаңгыс эвес удаа Тываны Россия деңнелинге төлээлээр арганы чаалап ап турдум.
– Хөй олимпиадаларга тиилеп үнгеш, Москваның күрүне университединче кирер шылгалданы эки эртип алган ышкажыл силер. Россияның кол университединге студент үелериңер кандыг эрткен, Идегел Валентинович?
– 2015 чылда Кызылдың 1 дугаар школазын чедиишкинниг дооскаш, МКУ-нуң журналистика факультединиң “Телевидение болгаш радиодамчыдылга” деп угланыышкынынга өөренип кириптим. Кымның-даа амыдыралында студент чылдары онзагай черни ээлеп турары чигзиниг чок. Мен дыка-ла хөй чүүлдерни билип, Россияның ат-алдарлыг журналистеринге өөренип, улаштыр оларга-ла шылгалдаларны дужаап чордум. Студентилер деткиир күрүне программазының ачызында делегейниң янзы-бүрү чурттарынче аян-чорукчулап, аңаа ажылдаар болгаш өөренир аас-кежиктиг болган мен. Бир дугаар курс соонда “НТВ” телеканалынга өөредилге практиказын эрттирер деп билип кааш, хөлчок өөрээним чүге деңнээр боор. Бир айның дургузунда Останкинога дорт эфирлер белеткелин, башкарыкчыларның болгаш корреспондентилерниң ажылын бодумнуң караам-биле көрүп, федералдыг журналистерге дузалажып турдум. Ук практика мээң бурунгаар амыдыралымга дыка ажыктыг болган. Журналист кижиниң ажылы дыка харыысалгалыг болгаш дүвүренчиг деп чүүлдү ол ынчан дыка эки билген мен. Ооң соонда аңгы-аңгы тематикалыг телеканалдарга өөредилге практиказын эрттирер деп сорулга салдынган. Ол дээрге бодумну тып, журналистиканың кандыг угланыышкыны мээң улуг сонуургалым оттуруптарыл деп идегел-дир ийин. Ынчангаш ийиги курста “Культура” телеканалынга, дараазында “МузТВ-ге” практикаларым эрттирген мен. А спорт темазынга Дмитрий Губерниев меңээ дыка улуг салдарлыг болган. Улуг арга-дуржулгалыг башкарыкчы бистиң башкывыс турган, шилип алган мергежиливистиң хөй-ле ажыктыг чүүлдеринге бисти өөреткен кижи.
– Силер студентилер программазының ачызында даштыкы чурттарга база өөренип турган ышкажыл силер? Өске күрүнелерде өөредилге программазы кандыгыл?
– Колдуу чаңгыс стандарт деп болур. Улуг эвес ылгалдыг. Колдуу арга-дуржулга солчуру кол болур чорду. Ук программаның ачызында түр үе дургузунда Россияда база өске чурттардан сургуулдар өөренип кээп турар. Мени Американың Каттышкан Штаттарынче чорудупкан. Аңаа өөренмишаан, ук чурттуң шупту штаттарын эргээн бис. Оон Европа болгаш Азия чурттарынга четтивис. База-ла күрүне программазы ёзугаар. Делегей эргип турумда, дүшкүүрлүг ковид дүжүпкен. Ол дээрге университет доозар чылым-дыр. Күрүне шылгалдалары болгаш диплом камгалалы онлайн хевирге эрткен. Оон ол-ла күзүн “Тыва” КТРК телеканалынга ажылдай бердим. Ук компанияга 4 чыл дургузунда ажылдааш, арга-дуржулгалыг журналистерниң ачызында ук мергежилдиң шупту чажыттары-биле танышкан мен. Ынчалза-даа ам-даа шиңгээдиксээр чүүлдерим көвей турган.
– Журналистикага арга-дуржулгаңар эвээш-даа болза, шаңнал-макталдарыңар көвей болгай. Кайы мөөрейге тиилелгеңер эң-не үнелигил?
– Шилип алган мергежилимге чедиишкиннер ам-даа мурнумда деп идегээр-дир мен. Россия чергелиг мөөрейлерже ажылдар чорудар дээрге коллегаларым-биле деңге чорудуп турган мен. Хөй мөөрейлерже материалдар чоруткан бис. Оон ол дугайында уттуптар улус бис. Ажылче долузу-биле шымнып кире бээр. Каш ай болганда, манавайн турувуста, түңнелдер билдинип келир. Мен безин кандыг ажыл чорутканым уттупканымга эпчок байдалдарга таваржыр турдум. Кол нургулайында билдингир улустуң допчу-намдарының дугайында болгаш төөгүлүг болуушкуннарга хамаарышкан материалдар тиилеп үнер деп барымдааны эскерген мен. Тываның журналистериниң аразында “Чонар-даш бийир” мөөрейинге ийи катап тиилээш, бодумга бүзүревейн турдум.
– Үстүнде шиңгээдиксээр чүүлдерим көвей турган деп демдегледиңер. Чүнү шиңгээдиксеп турганыңар ол?
– Журналистикадан аңгыда дылдарга база сонуургалым улуг. Дыл дээрге-ле тус чоннуң культуразы, төөгүзү, оон-даа өске онза демдектери деп санаар мен. Ынчангаш өөредилгем уламчылаар дээш, Сеулдуң Национал университединче дужаап шенедим. Удаваанда ук университетке өөренир чалалга келген. Мурнуу Кореяже аъттаныптым. Аңаа 6 айның дургузунда өөренмишаан, ол чурттуң шупту булуңнарынга чедер аас-кежиктиг болдум. Дылын өөренип алгаш, улаштыр мергежил шилиир үе келирге, ук күрүнениң өөредилге системазы бичии аңгы болган. Ынчангаш дыл өөренген деп дипломну алгаш, Тываже чанып келген мен. Улаштыр каяа ажылдаар, кайнаар углаар деп айтырыг тургустунган. “Тывамедиабөлүкке” тематиктиг дамчыдылгалар кылыр журналист хереглеп турар болган. Ооң мурнунда чүгле медээлер үндүрер албанга ажылдап турган болгаш, өске угланыышкын болурга, сонуургалым оттуп келген. Ам бо үеде “ Достояние республики” деп дамчыдылганы кылып турар мен. Ооң мурнунда 3 үндүрүлге болган, меңээ болгаш телекөрүкчүлерге ол дамчыдылга солун дээрзинге идегеп тур мен.
– Удавас 22 дугаар телеканал ажылдап эгелээр болгай. Планнарыңар-биле үлежир силер бе?
– Амдыызында “Достояние республики” дамчыдылгазынче шупту күчү-күжүм үндүрүп турар мен. 22 дугаар телеканалга тыва дыл кырынга дамчыдылгаларны планнап турары өөрүнчүг медээ болбайн канчаар. Ылаңгыя “Шын” солуннуң корреспондентилери база биске дузалажып, белеткээр, оларның арга-дуржулгазы бедик. Телекөрүкчүлер ат-сураглыг журналистеривистиң арнын эки билир апаар. Тыва дылдың аарыкчылары көвей, меңээ дыка улуг харыысалга. Шыны херек, дүвүреп турарым аттыг. Ынчалза-даа кызып ажылдаар сорулга салдым.
Идегел Намданның үзел-бодалы-биле, журналистика – улуг харыысалгалыг мергежил, ылаңгыя информастыг технологиялар үезинде хүн бүрү информастыг дайын чоруп турар. Шын үндезинниг медээни чүгле журналистерден билип ап болур. Олар хоойлуга даянып алгаш ажылдап турар, ындыг-даа болза амгы үеде адааннажылга улуг. Барык үжүк-бижик билир кижи бүрүзү-ле мессенджер ачызы-биле медээни тарадып турар, журналист кижиниң билии ханы болгаш кандыг-даа медээни эки хынаар ужурлуг деп ол санап турар.
Эртем-билии шыырак аныяк журналисти федералдыг телеканалдар чаңгыс эвес удаа чалап турза-даа, ол төрээн республиказының келир үеде хөгжүлдези дээш, Тывазынче ажылдап чедип келгени өөрүнчүг.
Блиц-анкета
Дооскан школазы: Кызылдың М.А. Бухтуев аттыг 1 дугаар школазы.
Ынак чеми: Делегейниң янзы-бүрү кухняларынга ынак.
Сонуургалдары: янзы-бүрү дылдар болгаш шыдыраа.
Билир дылдары: тыва, орус, англи, көрей.
Дооскан эртеми: Россия, АКШ болгаш Мурнуу Кореяга өөренген. Бир мергежил дипломнуг болгаш 2 дыл дипломнуг.
Интервью алыксап турар маадыры: Чырыткылыг XIV Далай-Лама башкы.
Ынак чогаалчылары: Чингиз Айтматов, Николай Васильевич Гоголь.
5 чыл болгаш: шилип алган мергежилинге чедиишкиннерлиг болгаш кол-ла чүве аас-кежиктиг болурунга идегеп турар.
Олча ОНДАР.
Чуруктарны И. Намданның архивинден алган.
“Шын” №2 2025 чылдың январь 23
