Мөңгүн-Тайганың Кызыл-Хаяда уругларның уран чүүл школазы тургустунганындан бээр 35 чыл оюн бо чылын демдеглеп эрттирип турар. Бо байырлалын уткуштур школаның оран-савазынга капиталдыг септелгени кылганы — салым-чаяанныг ажы-төлдү деткиир ажылды шудургу чорудуп турар башкыларга-даа, оларның өөреникчилеринге-даа канчаар-даа аажок улуг белек болган.
Септелгени “Культура” федералдыг национал төлевилел-биле база ТР-ниң Культура яамызының деткимчези-биле чорудар аргалыг болган.
Кызыл-Хаяның уругларның уран чүүл школазы 1987 чылдың октябрьда ажыттынган. Ооң бир дугаар директорунга билдингир хөгжүмчү, композитор Федор Кечилович Хертек ажылдап чораан. Ынчан үш-ле башкы: домбра клазының башкызы Салбакай Салчаковна Дембирел, хореография башкызы Уран Курбуевна Чамбал болгаш фортепиано клазын директор боду башкылап турган. 1988 чылда баян клазын Алексей Амырдаевич Саая, чурулга клазын Семен Пиин-оолович Сат башкылап эгелээн. Ол-ла чылын хореография клазын Марта Сарыг-ооловна Саая улаштыр башкылаан. Ол үелерде уругларның уран чүүл школазынче 50 – 60 өөреникчи барып турган. Директорлар база үе-биле деңге өскерлип, 1989 – 1994 чылдарда – А.А. Саая, 1994 – 2007 чч. – М.С. Саая, 2007 – 2018 чч. – М.А. Самбуу, 2018 – 2019 чч. – Ү.Б. Монгуш, 2019 – 2021 чч. – О.А. Хертек ажылдааннар. 2021 чылдан тура амгы үеде Үрса Базыр-ооловна Монгуш ук школаның директору болуп, коллективти билдилиг удуртуп турар.
Школаның база бир чоргааралы болур Тываның улустуң хөөмейжизи, делегей чергелиг ады-сывы сурагжаан чаңгыс чер чурттуувус, Моолдуң алдын медалының эдилекчизи Алдын-оол Токашович Севек 1997 чылдан тура Кызыл-Хаяның салым-чаяанныг уругларынга хөөмей-сыгытты өөредип, ук школага фольклор клазынга башкылап ажылдап чораан. Ооң дугайында делегей четкизинден хөй материалдарны номчуп болур. Чижээ, делегейде кара чаңгыс даг каргыраазының күүседикчизи Алдын-оол Севекти өттүнүксээн улустуң мынчага чедир тывылбаанының дугайында эртемден Валентина Сүзүкейниң “Алдын-оол Севек – "щит" тувинского горлового пения” деп аттыг “Новые исследования Тувы” деп электроннуг сеткүүлге 2011 чылда парлаттынган материалындан номчуп болур. Чүгле Мөңгүн-Тайганың эвес, а Тываның чоргааралы болган алдарлыг хөөмейжи Алдын-оол Токашовичиниң 2011 чылдың сентябрь 11-де чырык өртемчейден чарлып чорутканы улуг чидириг болганын ам-даа сактып, демдеглевес аргавыс чок.
Шак мындыг ат-сураглыг чаңгыс чер чурттугларывыстың ажылдап чорааны уругларның уран чүүл школазы амгы үеде хөгжүлдени ап, салым-чаяанныг өөреникчилерни деткиири-биле ажылды уламчылап турар. Ылаңгыя күрүнениң деткимчези-биле капиталдыг септелгени чорутканының соонда, школа база бир чаа тынышты ажыдып, өөрүшкү-маңнайлыг ажылын уламчылап турар.
Үжен беш чыл дургузунда школаның материал-техниктиг хандырылгазы чогуур деңнелге четпес, бодунуң тускай быжыглаттынган оран-савазы чок, хөгжүм херекселдери база чедишпес турган. Бо-ла чылдар дургузунда суурнуң аңгы-аңгы албан-организацияларының аразынга көжүп турган болза, 2009 чылда суурнуң чагырга чериниң чөпшээрели-биле октаттынган турган эрги садыгның оран-савазын боттарының күжү-биле септеп-селээш, уругларның уран чүүл школазын аңаа турумчудуп ажылдаан. Ам бо хүнде школавыс кайгамчык чараш хевир кирген, ишти-дашты, дериг-херекселдер болгаш эт-севи, хөгжүм херекселдери безин шупту чаарттынганынга башкылар-даа, өөреникчилер-даа өөрүп турар бис.
Капиталдыг септелге соонда чаарттынган школаның байырлыг ажыдыышкынынга ТР-ниң культура сайыды Виктор Чигжит, ТР-ниң ДХ-ның депутады Ульяна Монгуш, Культура болгаш уран чүүл талазы-биле курлавыр төвүнүң директору Чечек Ширижик, Мөңгүн-Тайга кожууннуң чагырыкчызы Орлан Конзай, кожууннуң баштыңы Чаян Салчак, кожууннуң культура килдизиниң начальниги Ульяна Хертек болгаш кожууннуң болгаш Кызыл-Хаяның өске-даа организацияларындан удуртукчулар киришкен. Аңаа келген аалчыларның чылыг-чымчак күзээшкиннери амгы ажылдап турар коллективке моон-даа соңгаар салым-чаяанныг ажы-төлдү деткип, школаның сайзыралы дээш ажылдаарынга улуг идиг болган. Ол ышкаш Тываның Культура яамызының мурнундан чаарттынган чараш школавыска чаа эт-септи болгаш чаа фортепианону алганывыска канчаар-даа аажок өөрүп, улуг деткимчези дээш сайыдывыс Виктор Чигжитке четтиргенивис база катап илередир-дир бис.
Амгы үеде школада 100 хире сургуул хаара туттунган. Чылдың-на чаа кадрлар немежип кээп турары, оларның аразында бо-ла школаның доозукчуларының тускай эртем чедип алгаш, төрээн школазынга башкылап, ажыл-агыйжы амыдыралын эгелеп турары өөрүнчүг. Бо хүнде школада сес башкы ажылдап турар: баян, хор, дошпулуур клазы, хореография, театр, чурулга болгаш улустуң ыры клазында ажылдап турар. Доозукчуларының чамдыызы бо школага чедип алган билиин улам сайзырадып, А.Б. Чыргал-оол аттыг Кызылдың уран чүүл колледжинче, Кемеровонуң күрүнениң культура институдунче, кожа чыдар Алтайның күрүнениң культура институдунче, Г.И. Чорос-Гуркин аттыг уран чүүлдүң болгаш культура колледжинче өөренип кирип ап турар. Чедиишкинниг дооскаш, төрээн суурунга оларның ажылдап чедип кээринге бүзүреп турар бис.
Чеже-даа ырак-узак, чедери берге, школаның бодунда автомашина чок-даа болза, Кызыл-Хаяның уругларның уран чүүл школазы сургуулдарын аңгы-аңгы мөөрейлерге киириштирип турар. Олар удаа-дараа шаңналдыг черлерни ээлеп, лауреаттар, дипломантылар болуп турарынга башкылары өөрүп турар бис. Чижээ, кожуун чергелиг практиктиг чогаадыкчы ажыл талазы-биле «Allegro», зона аайы-биле «Музыкальные узоры», республика чергелиг «Радуга искусств», «Мелодии серебряного ручейка» мөөрейлер-дир.
Долгандыр ыдыктыг даглар болгаш төөгүлүг черлерге бүзээлеткен Кызыл-Хаяның чурттакчылары ада-өгбелериниң төөгүден бээр сагып чораан чаңчылдарын салбаан, бойдузунга болгаш дириг амытаннарынга, чонунга хумагалыг, уран талантызы-биле ырак-чоокта чонну кайгадып чорууру-биле онзагай.
Школавыстың 35 чыл болган юбилейинде шак мындыг чаарттынган школаның эжиин ажыдып тура, аңаа ажылдап чораан хоочуннарга, амгы коллективке, өөреникчилеривиске, доозукчуларывыска шуптузунга изиг байырны чедирип тур бис. Моон-даа соңгаар чайынналчак чедиишкиннерни сургуулдарывыс көргүзер дээрзинге бүзүрээр бис.
О.А. ХЕРТЕК, Кызыл-Хаяның уругларның уран чүүл школазының башкызы.
