Май 8-те Алдан-Маадыр аттыг Национал музейге “Чонар-даш. Амгы үеде Тываның даш чонар уран чүүлү” деп чаа үнген фотоальбомнуң таныштырылгазы болган.
Делегейде эң-не ховар, Тываныы деп таныттынгыр уран чүүл – даш чонар уран чүүл дугайында болгаш ону кылып турар мастерлерниң ховар ажылдарын чыып көргүскен “Дирилген даш” деп фотоальбом эң баштай 1969 чылда чырыкче 78 арынныг үнген. Ооң тургузукчузу РСФСР-ниң Чурукчулар эвилелиниң Тывада организациязын ынчан баштап турган билдингир чурукчу Василий Дёмин Тываның ном үндүрер черинге 5 муң кезектиг кылдыр парлаткан. Оон бээр мугур 50 чыл болганда, ийи дугаар фотоальбом чырыкче үнген. Ооң кол тургузукчузу Тываның чурукчулар, журналистер эвилелдериниң кежигүнү, билдингир чурук тырттырыкчызы Май-оол Чооду ол хүн чыылганнарга фотоальбомну канчаар чыып тургусканының дугайында кысказы-биле таныштырган:
– Баштайгы “Дирилген даш” деп фотоальбомнуң уланчызы болур ийи дугаарын үндүрер дээш 1980 чылдарда белеткеп эгелей берген бис. Ону 1984 чылда Совет Тываның 40 чыл оюнга тураскаадып Тываның Обком партиязының күрүне планы ёзугаар үш номну – “Утро древнего края”, “Там, где рождается Енисей”, “Оживший камень” типография парлап үндүрер ужурлуг турган.
Ол үеде Москвадан бир фотограф чедип келгеш, бо ажылды удуртуп, чай болурга-ла Тывага келгеш, хөй чуруктарны тырттырып чоруп-ла турган. Ажыл 6–7 чыл дургузунда уламчылаан. Ону 1990 чылда дооскан бис. Ынчан Тываның ном үндүрер чериниң директорунга Матпа Самбуевич Хомушку ажылдап турган. Ол белеткеп алган номувусту Москваның ном үндүрер черинге дужаапкан. Фотоальбомнуң үнүп кээрин манап турувуста, ол-ла чылдың күзүнүнде даргавыс орук озал-ондаанга таварышкаш, чок болган. Ооң кадында, Москваның ном үндүрер чери үш аңгы бичии-бичии коммерциялыг организациялар болу берген. Ам даргавыстың дужаапкан номун кымдан айтырары билдинмейн барган. Бистиң-биле номну тургусчуп, кады ажылдап турган Москва чурттуг фотографтың сураа Америкаже көжүп чоруй барган болган. Ол олчаан чырыкче үнеринге белеткеп каан фотоальбомувус ис чок читкен.
Оон бээр чылдар эрткен тудум, ол эгелеп каан ажылдың түңнел чок артканы сагыжым өйүп туруп берген. Чүге дээрге ийи дугаар фотоальбомнуң уран чогаадыкчы редакторунга ажылдап турган болгаш, харыысалганы бодумче чууй каап, ийи дугаар бо ажылды эчизинге чедирер деп шиитпирлеп алган мен. Тываның чурукчулар эвилели даш чонукчулары, билдингир мастерлер-биле кады демнежип, оларның арга-сүмезин дыңнап тургаш, бо фотоальбомну парладып үндүргенивис бо. Бо номче 22 мастерниң чонар-даштан сиилбип кылган ажылдары кирген. Ол дээрге комиссия болгаш консультантыларның сүмези-биле, сөөлгү 10 чылдың – 2010 чылдан 2022 чылга чедир тергиин дирткен ажылдарны киирген.
Бо фотоальбомну чырыкче парладыр деп турувуста база бир солун чүүлдү эскерип каан бис. Чүл дээрге, 50 чыл бурунгаар фотоальбомну апрельде типографияже дужааптарга, майда чырыкче үнүп келген болза, бо ийи дугаар фотоальбомнуң салым-чолу база кара олчаан – апрельде дужааптарывыска, майда парлалгаже үнген. Эрткен 2023 чылда фотоальбомну чырыкче дужаарының кырынга кээп-кээп, чүге-ле ийик, саадаза-саадаза, 2024 чылда – баштайгызының соондан мугур 50 чыл эрткенде, ам чырыкче үнгени бо – деп, билдингир чурук тырттырыкчызы үндүрүп алган ээлчеглиг фотоальбомунуң салым-чолунуң онзагай болганын ынчаар тайылбырлады.
Фотоальбомнуң таныштырылгазы дээн болганда, ында кирген даш чонукчуларының ажылдарын чаңгыстап тайылбырлаанын чыылганнар онзазынган. Тываның культурология эртемнериниң доктору, хөйге билдингир эртемден Айлана Күжүгет сөс ап бодунуң үнелелин берип тура:
– Бир дугаарында, фотоальбомнуң тургузукчуларынга четтиргенивисти илередир-дир бис. Тываның юбилейлиг чылында мындыг чараш фотоальбом үнүп келгени дыка онза-дыр! Чонар-даш дээрге хөөмей-сыгыттың соонда Тываның ийи дугаар брендизи кылдыр санадып турар болганда, даш чонар уран чүүл дугайында номнар,
фотоальбомнар хөй болур ужурлуг деп санаар мен. Тываның чонар-дажы-биле ажылдап чоруур мастер бүрүзүнүң дугайында шак мындыг фотоальбомнар турары күзенчиг-дир. Ол ышкаш 5, 6, 7 класстарга "Тываның төөгүзү" номче чонар-даш дугайында эгени киирери чугула ышкаш-тыр. Амгы үеде ол талазы-биле, ылаңгыя бистиң, эртемденнерниң талазындан бо уран чүүлге хамаарышкан эртем-шинчилел ажылдары чедир кылдынмайн турарын маңаа миннип чугаалаары артык эвес. Ону эдер дээш кызып ажылдаарывысты аазап көрейн. Бөгүнгү таныштырылгада альбомда кирген чурук бүрүзүн бир эвес тодаргай тайылбырлаваан болза, чижээ, сарлык бугазының шуурган удур улдап кел чыдарын каяа билир ийик бис. Анаа турар буга-дыр деп-ле бодаар турган боор бис. Херек кырында, мастер бүрүзүнүң кылган ажылы ханы уткалыг, ооң каракка илдикпейн баар чүүлдерин чурукка шын тырттырып көргүзери дыка улуг чогаадыкчы ажыл дээрзин бөгүн таныштырды. Четтирдивис! – деп, эртемден чугаалаан.
Эрткен чылын Тыва үндезин культура төвүнүң боттандырганы “Тываның ховар кижилери” деп төлевилелче кирген Россияның чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, даш чонукчузу мастер Орлан Саттың ажылдары база фотоальбомче кирген:
– Бо фотоальбомда Тываның даш чонукчуларының чүгле 25 хуузунуң ажылдары кирген. Ында бистиң хөйге билдингир улуг мастерлеривистиң болгаш аныяк даш чонукчуларының-даа ажылдары бар. Бо хууда авторнуң төлевилели-дир. Номда кирген ажылдарны эскерип олурарымга, дөрт аңгы – ак, кара чонар-дажывыс, Куңгуртугдан сөөлүнде тыптып келген сланец деп даш болгаш чаныы-даштан сиилбип кылган ажылдар кирген болуп турар. Мастерлерниң кылган ажылдарын номнуң автору боду шилип, сонуургаан ажылдарын консультантылар-биле сүмележип тургаш киирген чорду. Бис чүгле кылган ажылдарывыстың материалынга хамаарыштыр болгаш ажылда көргүскен дүрзүлерниң дугайында тайылбырлап берген бис. База бир фотоальбомнуң чырыкче үнүп келгени дыка эки-дир. Бодап кээрге, 50 чыл дургузунда дыка-ла хөйнү эрттирип алган-дыр бис. Ол чылдар дургузунда удаа-дараа кашты-даа үндүрүп турган болза деп бодаарга, чарыгдалдар деп айтырыг база тургустунуп кээр турган ирги бе.
Хомуданчыг чүве, чамдык даш чонукчулары боттарының кончуг чараш, ховар ажылдарын шак мынчалдыр мөңгежидип, чурукка тырттырып, номга үндүрүп четтикпээнде, оларны сонуургаан улус дораан садып алгаш барган болур. Бистиң чонар-даштан сиилбип кылып турар ажылдарывысты сонуургап, мынчаар мөңгежидип, тырттырып чоруур фотограф бары өөрүнчүг-дүр. Аңаа четтирдивис! – деп, Тываның база бир билдингир даш чонукчузу чугаалады.
“Билдингир чурук тырттырыкчызы чонар-даштан кылган ажылдарны хөйнү тырттырып турган болгаш фотоальбом үндүреринге материалы белен дээрзин көргүзүп кээрге, ону дораан деткээш, демнежип тургаш, бо альбомну үндүрдүвүс” – деп, Тываның чурукчулар эвилелиниң даргазы Аяс Кагай-оол чугаалааш, Май-оол Чоодуга четтиргенин илереткеш, эвилелиниң мурнундан Хүндүлел бижикти тывыскан.
Болган таныштырылгага сөс алган кижи бүрүзү улуг ажылды бүдүрген чогаадыкчы бөлүкке четтиргенин илереткеннер. Ылаңгыя бо юбилейлиг чылда ырак-чооктан келген Тываның аалчыларынга белек кылдыр сунар база бир чараш фотоальбом немешкенинге өөрүп турарын чугаалааннар.
Тывада ийи дугаар үнүп келген фотоальбомну үндүреринге 700 ажыг муң рубль чарыттынган. Ону Красноярскыга парлаткан. Чарыгдалдыг кезээн деткикчилер болгаш автор боду үндүрген.
Карина МОНГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №35 2024 чылдың май 15
