Үжүк-бижикти чаа-ла танып, кожуп номчуй берген чаштардан эгелээш, улуг назылыгларга чедир номчукчулар бо чогаалчы-биле таныш. Ооң шүлүктерин, чечен чугааларын, очерктерин, өөредиглиг, чагыг-сүмелиг чүүлдерин солун-сеткүүлдерден, номнардан номчуп өзүп келдивис.
Ол «Сылдысчыгаш» уруглар солунунуң болгаш «Улуг-Хем» сеткүүлүнүң үндезилекчилериниң бирээзи. Тыва чогаалга бүгү чуртталгазын өргээш, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, Тываның улустуң чогаалчызы, Кызыл хоорайның Хүндүлүг хамаатызы, Тываның Журналистер эвилелиниң шаңналының база чогаал талазы-биле Күрүне шаңналының хөй катап эдилекчизи.
Ол дээрге хүндүткелдиг өгбевис Чооду Күнзекович Кара-Күске-дир. Ооң дугайында бижиири меңээ чоргааранчыг-даа болза, сүрээденчиг база-дыр. Кара-Күске Күнзековичиниң амыдыралче тура-соруктуун, чуртталгага ынаан ооң бо хүннерге чедир чайның изии, кыштың соогу дивейн, чадаг-тергезин мунупкан хоорай иштинде халдып чорууру бадыткап турар.
Чооду Кара-Күске 1936 чылдың май 5-те Тыва Арат Республиканың Тес-Хем кожууннуң төвү Самагалдай суурга төрүттүнген. Келир үениң улуг чогаалчызы кара чажында-ла ада-иезин чидиргеш, өскүс төлдүң салым-чолун көрүп өскен. Авазы аарааш, өске оранче чоруй барган, а ачазы нүгүл-хопка киргеш, репрессияга таваржырга, бичии Кара-Күске школа-даа, чурттаар оран-сава-даа чок арткан. Кышкы соок дүнелерде бүдүү школаже киргеш, аңаа дүн чарып ап, а чылыг үелерде школа кырында казапча адаанга дүн эрттирип ап чораан. Школаның директору Дупчуу Арапчынович өскүс төлдү кээргээш, шыдаар-ла шаа-биле дузалашканын чогаалчы утпайн сактып чоруур. Буянныг улустуң ачызында келир үениң чогаалчызы 7-ги классты доозуп алган. Ада-иези чок өскүс төл бодун боду азыраныр дээш, чажында-ла ажылдай берген. Амыдыралдың кадыг-бергелеринге торулбайн, 1961 чылда Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумун, 1969 чылда Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң биология факультедин дооскан. Ооң соонда Марксизм-Ленинизмниң кежээки университединиң журналистика салбырын чедиишкинниг дооскан.
Парлалгага «какпалаткаш»…
Ажылчын базымын көдээге малчыннап, трактор мунуп, агрономнап эгелээн. Найысылалга келгеш, «Тываның аныяктары» солунга килдис эргелекчилеп, «Сылдысчыгашка» харыысалгалыг секретарьлап, «Шын» солунга ажылдап чораан. «Улуг-Хем», «Хем-Белдири», «Эне сөзү» солуннарга редакторлаан.
Редакцияга ажылдай бергениниң дугайында ол мынчаар хөөрээр кижи: «1953–1963 деп каан кыдыраажым ам-даа бар. Ында школачы чорааш хана солун кылып турганымның дугайында демдеглелдерим бар. Школага хана солун кылып чоруп турумда, кожууннуң солуну мээң хана солунга бижээн шүлүктеримни кожуун солунунга үндүрүпкен. Ынчаар-ла шүлүк бижип эгелээн-дир мен ийин. 1960 чылда «Тываның аныяктары» солуннуң штаттан дашкаар корреспондентизи болуп ажылдай бердим. Ленин колхозка агрономнап турдум. 1964 чылда Кызылдың башкы институдунче дужаап кирип алдым. Солунга материалдарым үнүп турган болгаш улус мени аажок таныыр болган. «Тываның аныяктары» солунга чайгы дыштанылгаңда ажылдап алыр сен бе дээш турупкан. Харын-даа мырыңай чурттаар оран-сава база берген. Ынчалдыр-ла парлалгада «какпалаттырганым» бо.
Өөм ишти Сииринмаа Саяновна чаңгыс классчымның дуңмазы кижи. Бичиивисте-ле таныжар, найыралдыг бис. Техникум дооскан соонда-ла, өгленип алдывыс. Кызылдың башкы институдун кады доостувус. Ол база «Тываның аныяктары» солунга ажылдап чорду».
Очерктерниң салдары
1991 чылда «Шын» солунга Тожу тываларының амыдыралының дугайында публицистиг очерктерни үндүрген соонда, чогаалчы болгаш журналист амыдыралынга улуг чедиишкини илерээн. «Ивижилерниң күзели», «Ивижилерниң идегели», «Ивижилерниң хомудалы», «Ивижилерниң негелдези», «Ивижилерниң кышкызы», «Амыдыралдың арыннары» деп орук демдеглелдери хөй-ниитини хаара тудуп, улуг кичээнгейни оттурган. Тожу чонунга хамаарыштыр бижээн чүүлдери үнген соонда, ТР-ниң Чазаа Тожу кожуунга турган бүгү-ле четпестерни эдип, ук кожуунну хайгааралга алган. Чооду Кара-Күске 1992 чылда шак ол бижээн очерктери дээш чогаал талазы-биле Күрүне шаңналын алган.
Чогаалчының амыдыралында база бир улуг чедиишкини: 1930 чылдарда репрессияга таварышкаш өлүрткен Эзир-Кара деп аъттың дугайында «Аътка тураскаал» деп 1995 чылда үндүрген төөгү-шинчилелдиг ному. Ол ном үнген соонда, Эзир-Караның төөгүзү бүдүн Тывага чаңгыланып, кижилерниң сагыш-сеткилинге кончуг дээштиг болган. Эзир-Кара 1930 чылдарда республика чергелиг Наадымнарга чаңгыс-даа аштырбаан чүгүрүк аът. Ооң ээзи С. Сандаңмаа репрессияга таваржырга, Эзир-Караны база «чоннуң дайзыны» деп нүгүлдээш, адып шииткен.
Чүгүрүк мал Эзир-Караның төөгүзүн коптарып, чондан айтыртынып, архивти ажыдып, төөгүлүг шинчилел ажылын кылган. Ооң соонда Эзир-Карага тураскааткан ыры болгаш танцы-сам төрүттүнген. Тураскаалды-даа тургускан. Түңнелинде Эзир-Кара чонга билдингир, тоолчургу аът болу берген.
Эртинези – чогаалдары
Чооду Кара-Күскениң чуртталгада эң-не үнелээр чүүлү – ооң бижээн чогаалдары. Аңаа хамаарыштыр ол «Кижи угааны хирелиг, кижи чүнү-даа уттуптуп болур» деп чугаалап олурар. Ынчангаш бүгү чүүлдү бижиири, демдеглээри Кара-Күске Күнзековичиге чаңчыл болу берген. Ону ол «Парлалга будуу балалбас, кижиниң бижээн чүүлү дөстүг болур ужурлуг» деп санап чоруур.
Хүндүлүг донор болгаш чадаг-тергежИ
Улустуң чогаалчызы болурундан аңгыда, «Хүндүткелдиг донор» деп аттың база эдилекчизи. Чогаалчы ол дугайын мынчаар тайылбырлады: «Донорлап эгелээним мындыг чүве. «Шын» солунга ажылдай бергенимде, озал-ондак болган дугайында медээ редакцияга келген. Ажылым аайы-биле эмнелгеге маңнап кээримге, хан херек дижип турар болган. Ынчан эң-не бир дугаар хан дужааганым ол. Кемдээн кижиниң амы-тыны камгалаттынган. Ол кижи чаңгыс буттуг чурттап чорду ийин. Бир дугаар хан дужааганым соонда, улус дыңнажып алгаш, олчаан хан хереглээш-ле, мени дилээр апарган. Ынчаар-ла донорлай берген-дир мен ийин. 2000 чылдан эгелээш хүндүлүг аттыг апардым».
Найысылалдың кайы-даа ужу-кыдыында чадаг-тергезин мунупкан чоруур чогаалчыны эрткен-дүшкен чон магадап ханмас. Чамдыкта кышкы үеде безин чадаг-тергезин мунуптар. «Чадаг-терге мунмайн баарымга, ооргам аарыыр. Хүннүң-не тевер болзумза эки» дээр кижи.
Чогаадыкчы иштиң мугур 60 хары
Чооду Кара-Күске парлалга албанынга ажылын 1965 чылда «Тываның аныяктары» солунундан эгелээн. Ынчангаш 2025 чылда чогаадыкчы ажылын эгелээнден бээр, таптыг-ла 60 чыл болган оюн демдеглеп турары бо. «Карл Маркс база мен ышкаш май 5-те төрүттүнген. Бир кезек үеде Россияга Парлалга хүнүн май 5-те демдеглеп турду. Чыл санында, май 5-те, солунга Парлалга хүнү-биле болгаш мээң төрүттүнген хүнүм дээш байыр чедириишкиннери үнүп-даа турду ийин» – деп, Чооду Кара-Күске сагынды.
Хөй-ниитижи
Чооду Кара-Күске янзы-бүрү төлевилелдерге идепкейлиг киржип чораан. «Бир катап Украинадан шажын ажылдакчылары келген. Тываның чогаалчыларының, журналистериниң аразындан мени бичии уругларга библия очулдурар кылдыр идип үндүрген чүве. Украинага баргаш, 28 хонук дургузунда тускай дүрүм ёзугаар бичии уругларга чуруктарлыг библияны очулдурдум. Айтыышкын-биле кылган ажылым-дыр ийин. Дедир чанарымда, бир улуг Камазка долдур бараан чүдүрүп берген чүве. Аъш-чем аймаа-дыр ийин» – деп, ол тайылбырлады.
Ырылар кылдыр хуула берген одуруглары
Чооду Кара-Күске чогаал бижиири болгаш очулга ажылындан аңгыда, 180 ажыг шүлүү ыры кылдыр бижиттинген. Ооң шүлүктеринге бижиттинген «Ырлажыылыңарам че» деп ырылар чыынды- зы – 2011, «Ырлажыылыңарам, уруглар!» деп ырылар чыындызы 2012 чылда үнген. Сөөлгү номунда кирген 3 ырызы ХХ чүс чылдың 20 эң-не тергиин уруглар ырыларының аразынче кирген. Ол дээрге «Самолёдум» (аялгазы Каң-оол Баазаң-оолдуу), «Итпиктиң ырызы» (аялгазы Солаан Базыр-оолдуу), «Шайывыс» (аялгазы Альберт Тановтуу) деп ырылар-дыр.
Айтырыгларга кыска харыылары:
Хоббизи – тайга-сын кыры үнүп, черлер кезиири.
Ынак чеми – кандыг-даа чемни далдавас.
Ынак хоорайы – Улан-Батор, …
Эң-не ынак чогаалы – «Эзир-Карага тураскаал».
Узун назылаарының чажыды – шимчээшкин деп ол санап чоруур.
Шаңнал-макталдары:
Хөрек демдээ «ССРЭ-ниң I-ги чадазының донору» (1976);
«Күш-ажылдың хоочуну» медаль (1986);
Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Хүндүлел бижии (1987);
Чогаал талазы-биле Тыва Республиканың Күрүне шаңналының лауреады (1992);
«Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» ат (1996);
«XX чүс чылда бичии уругларга эң эки ырылар дээш» мөөрейниң дипломантызы (2001);
«Россияның хүндүлүг донору» ат (2004);
Тыва Республиканың Юбилейлиг медалы (1944–2004);
«Күш-ажылчы ачы-хавыяазы дээш» медаль (2006).
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14
