| Эртем-практиктиг конференция |
Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайның “Тыва дылым” деп шүлүү дараазында ханы уткалыг одуруглардан эгелээн.
Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш,
Сүүзүннүг, мага-боттан адырылбас,
Тынар агаар, сеткилимниң хөрзүнү бооп,
Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш-тур сен.
Александр Даржайның чогаалчы, шүлүкчү салым-чаяанынга тыва дыл авазының сүүзүннүг сүдүнден сиңип, чүдүлге-сүзүү апарганын ооң чогаадыкчы ажылы, тыва чоннуң төрээн дылын салгалдардан салгалдарже дамчыдып, кадагалап арттырар талазы-биле ажыл-чорудулгазы бадыткаан. Чогаалчының шудургу эгелээшкининиң ачызында тыва чоннуң Төрээн дылының хүнү кылдыр ноябрь 1-ниң хүнүн доктаадып тургускан. Бо хүн тыва дылды улам байлакшыдарының, хөгжүдериниң, харын-даа мырыңай камгалаарының аргазы, чидиг чепсээ апарган.
Александр Даржайның чогаалдары, эң ылаңгыя шүлүктери, чүү хире мерген уткалыын, сөс-домааның уран-чеченин үе эрткен тудум улам ханызы-биле медереп билип турар апарган бис. Ынчангаш ооң чогаадыкчы ажылынга номчукчуларның, тыва чогаал башкыларының болгаш чогаал шинчилекчилериниң сонуургалы улам күштелген. Ооң бир херечизи — чогаалчының өскен-төрээн чурту Чаа-Хөл кожуунда Ш.Ч. Сат аттыг школаның тыва дыл болгаш чогаал башкыларының методиктиг каттыжыышкыны, Чаа-Хөл кожууннуң чагыргазының өөредилге болгаш культура эргелелдери, ТР-ниң Өөредилге яамызы, Тыва дыл болгаш чогаал башкыларының ассоциациязы “Александр Даржай аттыг номчулгалар” деп бирги эртем-практиктиг конференцияны 2024 чылдың ноябрь 22-де организастап эрттиргени. Ол конференцияны чогаалчының 80 хар юбилейинге тураскааткан. Республика чергелиг "Александр Даржай аттыг номчулгаларның" II эртем-практиктиг конференциязы бо чылдың декабрь 5-те Ш.Ч. Сат аттыг Чаа-Хөл ортумак школазынга болуп эрткен. Ол дээрге Александр Даржайның чогаадыкчы салым-чаяанынга болгаш допчу-намдарынга, чогаалдарынга, хөй-ниити болгаш күрүне ужур-дузалыг ажыл-чорудулгазынга сонуургалдың күштелгениниң, шинчилекчи ажылдарның улам калбарып ханылаанының херечизи-дир. II эртем-практиктиг конференцияга Кызыл, Сүт-Хөл, Чөөн-Хемчик, Бии-Хем, Чеди-Хөл, Каа-Хем, Улуг-Хем кожууннардан тыва дыл болгаш чогаал, төөгү дээш өске-даа эртемнерниң башкылары, библиотека ажылдакчылары, уруглар садтарының кижизидикчи башкылары, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери, культура ажылдакчылары, Александр Даржайның төрелдери, эш-өөрү дээш хөй кижи киришкен.
Чаа-хөлчүлерниң чаңгыс чер чурттуу, Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайның чогаадыкчы ажылынга тураскааткан эртем-практиктиг конференцияга киржип келгени дээш оларга өөрүп четтиргенин тус черниң чурттакчы чонунуң мурнундан Чаа-Хөл кожууннуң чагырга даргазы Аркадий Өдегей илередип, чогаалчының дугайында чаа болгаш солун чүүлдер конференцияга киирген шинчилел ажылдарындан билдинер дээрзин чугаалап, "Александр Даржай аттыг номчулгаларның" II эртем-практиктиг конференциязы Чаа-Хөл кожуунда чугула хөй-ниити болуушкун дээрзин демдеглээн.
Эртем-практиктиг конференцияның “А.А. Даржайның чуртталгазы болгаш чогаадыкчы чоруу”, “Тыва дылды кадагалап арттырарының болгаш сайзырадырының айтырыглары”, “Тыва чогаал”, “Чаа-Хөл кожууннуң төөгүзү” деп секцияларынга боттарының чорутканы шинчилел ажылдарының дугайында делгереңгей дыңнадыгларны илеткелчилер кылган. Илеткелдерниң утказы эртем-практиктиг конференцияның темазындан алгыг болганын демдеглээр апаар. Чүге дээрге А.Даржайның чогаадыкчы ажылының, хөй-ниити болгаш күрүне ажыл-чорудулгазының кыдыг-кызыгаары дыка алгыг. Секцияларга ажыл чүгле илеткелдер сайгарылгазы-биле кызыгаарлаттынмайн, бодалдар болгаш арга-сүмелер солчулгазы кылдыр калбарган.
"Александр Даржай аттыг номчулгаларга” киирген эртем-практиктиг шинчилел ажылдарын долузу-биле үнелээри жюри кежигүннеринге дыка берге болган. Чүге дээрге ажыл бүрүзү бир янзы утка-шынарлыг, А. Даржайның амыдырал-чуртталгазын, чогаадыкчы чоруун улам хандыр билип алырынга, ооң чогаалдарын тыва дыл болгаш чогаал кичээлдеринге башкылаарынга бир-ле салдарлыг дээрзин жюри кежигүннери демдеглээннер. Эң дээре болгаш бир янзы ылгавырлыг ажылдарны жюри кежигүннери демдеглеп, оларның авторларынга аңгы-аңгы чергелиг шаңналдарны тыпсыр шиитпирни хүлээп алган.
Чижээлээрге, “А.А. Даржайның чуртталгазы болгаш чогаадыкчы чоруу” секцияга киирген ажылдарның аразындан Хөр-Тайга школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы Урана Меткениң “Сүт-Хөлдүң алдарлыг оглу” деп ажылын эки деп үнелээн. Чогаалчы 1944 чылдың ноябрь 3-те Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы суурга төрүттүнгени билдингир болгай. А. Даржайның амыдырал-чуртталгазының, чогаалдарының дугайында Сүт-Хөл кожуун-биле холбаалыг солун чаа медээлер бо ажылда бар болган.
Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек школазының немелде өөредилге башкызы Оксана Баазакай “А. Даржайның намдарының тергиин шинчилекчизи” шаңналга төлептиг болган.
“Тыва дылды кадагалап арттырарының болгаш сайзырадырының айтырыглары” секцияга Чеди-Хөл кожууннуң Ак-Тал школазының төөгү болгаш ниитилел билиглериниң башкызы Сайлаң Эртинениң ажылын эки ажылдарның бирээзи деп үнелээн. Чаа-Хөл кожууннуң төп библиотеказының ажылдакчызы Есения Ёнданның “Тыва дылды камгалап арттырарынга ном саңының ажыл-чорудулгазы» деп илеткели 3-кү черге төлептиг болган.
“Тыва чогаал” секцияга Сүт-Хөл кожууннуң Кара-Чыраа ниити билиг школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы Айлаң Ооржак А. Даржайның “Дазыл” деп чогаалының сайгарылгазы дээш Чаа-Хөл кожууннуң чагыргазының Хүндүлел бижии-биле шаңнаткан.
“Тыва чогаал” секциязынга Чадаананың 3 дугаар школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы Людмила Сеглеңмейниң “А. Даржайның школа программазында кирген чогаалдарын өөредириниң аргалары” деп ажылы бедик үнелелди алган.
“Чаа-Хөл кожууннуң төөгүзү” деп секцияга Чаа-Хөл кожууннуң төп ном саңының библиотекары Людмила Сырбыкайның “Чаа-Хөл кожууннуң эки турачыларының сактыышкын ному” деп ажылы эң эки деп үнелелди алган. Шаңчының ниити билиг школазының биология болгаш химия башкызы Нелли Даштың “Хоочун башкы В.О. Өлчейниң Чаа-Хөл кожууннуң сайзыралынга киирген үлүү” деп ажылы эң дээре ажылдарның бирээзи болган.
"Александр Даржай аттыг номчулгаларның" II эртем-практиктиг конференциязынга эң эки болгаш бир янзы ылгавырлыг деп үнелеткен өске-даа ажылдарның авторларынга аңгы-аңгы чергениң шаңналдарын тывыскан.
Александр Даржайның улуг хөрек чуруун чогаалчының өг-бүлези, уруг-дарыы Чаа-Хөлдүң Ш.Ч. Сат аттыг школазының музейинге тураскаал белек кылдыр дамчыдып берген.
/ Ш. МОҢГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №48 2025 чылдың декабрь 11
