Ийи чыл бурунгаар Самагалдай суурувус 250 чылдаан оюн байырлаан. Узун төөгүлүг, бурун суурувуска амыдырап-чурттап чораан төлептиг кижилер хөй. Оларга мээң ада-иемни база хамаарыштырып болур. Ынчангаш ада-иемниң, оларның ажы-төлүнүң төрээн суурунга, кожуунунга үлүг-хуузун киирип чораанының дугайында биживес аргам чок.
Мээң ачам Чорбаа Дондулаевич Чооду 1912 чылдың декабрь 25-те, авам Минчеймаа Бугалдаевна Чооду 1919 чылдың декабрь 23-те Тес-Хем кожуунга төрүттүнген. Олар чеди ажы-төлдү чырык черге бодарадып, кижизидип өстүрген.
Авам аныяанда көдээ советке секретарь-машинакчылап ажылдап турган. Ачамны бижик-билигге сундулуг боорга, Даг-Алтайже курстарга өөредип чоруткан. Оон кээрде, ортумак эртемниг юрист кылдыр доозуп келген. Эге чылдарында прокуратурага прокурорлап, оон адвокаттап, улаштыр судка ажылдаан. Авам: «Бо ашактың ажылы кижи сагыжынга кирбес аан, херектээн өлүрүкчү, ооржу кижилерни агартыр дээш, аажок-ла кызар, кайгаар кижи-дир мен» — деп каттырып чугаалап олурарын сактыр мен.
1980 чылдар үезинде ачам Самагалдайның көдээ совет даргазынга 10 ажыг чыл ажылдаан. Бир чылын мени уруглар садтарының мурнундан депутат кылдыр депшиткен. Самагалдайның бир кварталын харыылаар турдум. Көдээ советке депутаттар мурнунга айда бир катап ажылын отчёттаар турган. Ол харыылап турар кварталымда чеже бажың бар, чеже кижи чурттап, ажылдап турар улус, ажыл чоктар чеже, өөреникчилер саны, уруглар сады барбайн турар чаштар, ол ышкаш кырганнар, оларның хар-назыны, чединмес, арагалаар өг-бүлелер дээш оон-даа өске. Бир катап мээң отчёттаар үем келген. Шоолуг-ла эвес илеткээн хевирлиг мен, ачам мени дыка-ла шүгүмчүлээн. Ыядырымны чүү дээр боор. 5 дугаар садик эргелекчизи Маны Сандаковнаны эки отчёт бергени дээш, аажок мактаанын утпас мен. Ол меңээ улуг өөредиг болган.
Ол үеде Самагалдайның Комсомольская кудумчузунга организациялар аразынга шеф ажылын чарлаан. Ынчан ол кудумчуга дыка хөй теректерни олурткан. Ам ол теректер аажок улгаткан, ол кудумчуну каастап турар. Амгы ады Амбын-Ноян апарган кудумчуну эрткен санымда ачамны сактып, чоргаарланы бээр мен.
Ачам чүгле ажылынга бердинген эвес, ажы-төлүнүң кижизидилгезинче база улуг кичээнгейни салыр кижи. Бажыңывыска бүдүн оркестр турганы хөөредиг эвес: гармошкага боду, авам дошпулуурга, угбам гитарага, мен мандолинге ойнаар бис. Авамның үнү дыка чараш, уян, ылаңгыя кожамыктаарынга ынак. Сактырым «Ону кым билир боор, чүге караан баскан…» дээш-ле ырлаар кижи.
Оолдарынга «Фет» деп фотоаппарат, чурук чуур херекселдерни бүрүнү-биле саткаш, тускай караңгы өрээлчигешти кылып бээр, олар ында-ла хүнзээрлер чүве. Авам даараныр, шевер, далгандан янзы-бүрү чемнер кылыр. Бис угбам-биле иелээн авамның ол өөредиин амга чедир ажыглап чор бис.
Ада-иевистиң ажы-төлү, бис, шупту янзы-бүрү адырларда ажылдап, Самагалдайывыстың сайзыралынга үлүг-хуувусту киирип чордувус. Улуг акывыс Эрес Чорбаевич (ам аравыста чок) электри черин даргалап чорду. Угбам Эмма Чорбаевна мал эмчизинге, камгаладылга черинге ажылдаан. Дараазында акым Күдес-оол Чорбаевич (аравыста чок) база дуңмам Андрей Чорбаевич кайызы-даа пенсия үнгүжеге чедир өрт черинге ажылдааннар. Дуңмам Алексей Чорбаевич (аравыста чок) аңныыр черинге штаттыг аңчы кылдыр, а хеймер дуңмавыс Артемий Чорбаевич иштики херектер адырынга ажылдаан.
Ачам сөөлгү чылдарында кожууннуң аңныыр черинге охотоведтеп ажылдаан. Улуг организацияның ажылы хөй: штаттыг аңчыларны сезон үезинде тайгаже аъткарар, оларның өлүүн (дииң, киш дээш оон-даа өске) хүлээр, кат-чимис, тоорук чыыр дээш чүнү кылбас дээр. Оон ачамны чагырга черинче район охотоведи кылдыр томуйлаан. Ол ажыл база нарын, харыысалгалыг: браконьерлер тудар, оларның-биле тускай ажыл чорудар, тайга-сынның аң-меңин камгалаар, профилактиктиг ажылдар база кылыр.
Ачамны чаңгыс чер чурттуглары улуг аңчы деп билир, «Аңчы Чорбаа» деп хүндүлеп адаар. Ол тайга чораанда, черле куруг келбес, кат-тооруун улуг даалыңын долдур чыып алгаш кээр. Оолдарын, күдээзин тайгалаар кылдыр өөреткен. «Тайга-сынга аңнаарда, кыс аң кажан-даа атпас, чилбиленип хөй аң-мең өлүрүп турбас чоор…» деп чагып-сургаар чораан. Ол бүгү назынында чону дээш, суурунуң сайзыралы, тайга-сыны, бойдузу дээш ажылдап чораан. Ооң ажыл-ижин үнелээн Чазактың-даа, кожууннуң-даа шаңнал-макталдары хөй. Хүндүткелдиг ачавыс Чорбаа Чоодунуң адын Тес-Хем кожууннуң «Кызыл дептеринче» киир бижээн.
/ Оюмаа АРАКЧАА, күш-ажылдың хоочуну.
Тес-Хем кожуун.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №47 2025 чылдың декабрь 4