Арыг тыва дылды дыңнаарга, тайга-сындан баткан дамырак кара сугларның шулураажынга, айлаң-куштарның аян ырынга дөмей. Александр Даржайның «Тыва дылым» деп шүлүүнде кончуг-ла чечен, ханы уткалыг кылдыр бижээн: «Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш, сүүзүннүг, мага-боттан адырылбас, тынар агаар, сеткилимниң хөрзүнү бооп, тыва дылым, дамыр-ханда тудуш-тур сен».
Тыва дылды сайзырадыр, өзүп орар бичии чаштарны төрээн дылынга шын чугаалаар кылдыр өөредир дугайында солун-сеткүүлдерде бижиктерни, дамчыдылгаларны деткип тур мен. Тыва авадан төрүттүнген, төрээн чериниң агаар-бойдузунга өскен кижи бодунуң дылынга арыг чугаалай албас болза, багай деп бодаар мен. Тыва дылды бичии кижиниң чаа-ла шулуң-шалың чугаазы үнүп олурда, ясли-садтардан эгелээр болза, чогумчалыг. Эскерип чоруурга, дөрт-беш харлыг чаштар ада-иезинден четтинип алган орустап чоруурлар. Уруглар садтарынга тыва дылды тускай программа-биле өөредип эгелээри күзенчиг. Ындыг ажылдарны чамдык черлерде чорудуп турар деп билип чоруур мен. Тыва дылга хамаарыштыр ТР-ниң Чазааның деңнелинге доктаал хүлээп алырынга белеткенип турар деп дыңналып турар.
ТР-ниң Конституциязының бешки чүүлүнде «ТР-ниң күрүне дылдары тыва болгаш орус дылдар болур» деп бижээн. Документилер шупту орус дыл кырында парлаттынып турар. Россияда дөртен ажыг янзы-бүрү нацияларның чону чурттап турар. Оларның-биле орус дылга чугаалажыр апаар. Ынчангаш Россияның хамаатызы болганда, орус дылды өөренирин, чугаалаарын амыдырал негеп турар. Орус дылды билбес кижи болза, өске регионнарга чурттаары, ажылдаары берге. Бистиң улуг чогаалчывыс М. Кенин-Лопсан «Орус дылды өөрениңер» деп шүлүүнде кончуг-ла шын бижээн: «Орус дыл сен! Эртем болгаш найыралдың чалбыыжы сен! Оккур күштүг чырыың-биле угааннарны чырыдып чор! Орлан, бичии салгакчы- лар – өөреникчи өөрлерим, орус дылды төрээн дыл дег өөрениңер, ынакшыңар!»
Дыңнап олурарга, аныяктар орус дылга илдик чокка чугаалаарлар-дыр. Ол эки-дир. Сөөлгү чылдарда аныяктар эртем-билиг чедип алгаш, чурттуң кайы-даа булуңнарында өске нацияларның чоннары-биле эптиг-демниг чурттап, ажылдап чоруурлар. Чогаалчының чагыы амыдыралда боттанып турар.
«Кижи төлү каяа-даа чоруур, куштуң төлү каяа-даа ужар» деп тыва чоннуң ханы уткалыг чугаазы бар. Сөөлгү чылдарда тыва аныяктар чүгле Россияда эвес, а даштыкы чурттарда база ажылдап, чурттап чоруурлар. Чижээлээрге, мээң ада-ызыгуурумнуң салгалдары Американың Каттышкан Штаттарында, Польша, Германия болгаш өске-даа чурттарда чурттап чоруурлар. Даштыкыга чурттап, ажылдаарынга чүгле тыва, орус дылды билири эвес, ол чоннуң чугаазын, культуразын база билири албан апаар.
Дыл дээрге амыдыралдың алдын дүлгүүрү, орук айтыкчызы-дыр. Ооң дузазы-биле кижи долгандыр турар бүгү-ле чүүлдү билип ап чоруур. Дылдар кижи төрелгетенниң аразында харылзажыр чепсээ, ынчангаш аңгы-аңгы дылдарны өөренип, чугаалажыңар.
Дамдынчап ХОВАЛЫГ,
РФ-тиң ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы
«Шын» №74 2023 чылдың сентябрь 30