Степан САРЫГ-ООЛ, Тываның улустуң чогаалчызы.
КӨЖҮП ЧОРААНЫВЫС
База бир тодаргай сактыр чүвем: дөрт харлыымда, күзегден кыштагже көшкенивис. Мени кырган-авам бистиң улуг кыр аъдывыстың мурнунга ушкарып алган. Авам Чааш-Доругну мунгаш, кавайлыг уруун мурнунга доора үңгергеш, кавайның багларын ооргазында куржаныпкан, кавайны-даа шоолуг тутпас, хой сүрүп чоруур. Ачам кыр аскырывыстың кырында шары чонаа салгаш, угбамны ушкаргаш, морзук кежи бөскелиг чактыр боозун чүктепкен. Акым ак молдургазын чавыдактааш, ачамның хөлчок улуг, кара паш дег, бөргүн дуй багланып алган, хой сүржүп чор. Авам биле акым хой, өшкүзүн сүрүп чорлар. А бис – ачам, кырган-авам суглар – дөгере-ле инек-биле кады чүъктүг шарылар сүрүп чордувус.
Чүъктүг шарыларны көөрүмге, хөлчок солун. Ынаа, хана чүдүрген өле шары аспан-биле-даа дөмей. Чүгле ийи улуг караа кылаңнаар. Аптаралар, ооң кырында дээвиир, ооң кырындан эжик чүдүрген шары, бир-ле шагаан-теве дег, мөкүлчек чүве. А оларның кылашташкан даажы: коңгур-каңгыр, шагыр-шагыр кыннып чоруур, ыңгыржактар човууртап, сыгырып, хууң-сава: «төгүл-чайыл, дежил-дыдыл» дижип, кыржып-чокшуп чораан-даа ышкаш сагындырар.
Ооң-биле чаржалаштыр мал, чүък сүрген кижилер:
– Өк! А-у! Эй! Куг! Кш-ш – дижип, дөгере кыйгыржып, алгыржып чоруурлар.
Өвүр-Амырак деп хем унунда чоон-чоон теректерлиг күзээвистен бир-ле танывазым бедик-бедик даглар баарында кыштагже көжүп бар чораанывыс ол. Эртен көжүп үнеривисте, хат-даа хадываан, хар-даа чагбаан, аяс-кааң хүн-не чүве. Кайнаар-даа көөрге, ак хар: дыттар, теректер баштарында-даа, хараган, хаактар баштарында-даа хар-ла, хар. Чырык экизи-даа хөлчок!
Мен харын, бөргүмнү дуй баглап, негей тон-биле дуй шуглаарга, хорадап ынавайн:
– Мени дуглаваңар! Хамык чүве көрейн. Хой ай дээн, чүък ай дээн авам, ачам сугларны көрейн! – деп алгырып, ыглап чорааш, арнымны дуглатпайн, амырап, улус-биле кады алгы-биле кыйгыржып, чугаалажып чораан мен.
– Авай! Көжерге, кончуг-ла эки, але?
– Ийе, оглум!
– Аът мунар але, авай?
– Ийе, оглум!
– Ачай! Мени көрем: шарыларны, инектерни “Өк!” деп ай деп чор мен!
– Ээ! Мээң оглумнуң эрезин! Хокаларың доңмайн-дыр бе?
– Чо-ок, мырыңай доңмайн-дыр, ачай.
– А думчууң доңмайн тур бе, оглум? Чоп кыза берген моовус?
– Думчуум черле доңмайн-дыр, ачай! Кырган-авам тон-биле шуглаптарга, кыза берген боор!..
Бистиң Эгерек деп ыдывыс көште база хөлчок амырап, кудуруу-биле каттырып-ла чораан. Чүъктү мурнап хөлчок дүрген, дүндүүштелдир маңнап-маңнап, харже бажын, думчуун суп, аңдаштаныр-даа. Хире-ле, хире-ле бир хараганны чыттааш, ооң кырынче бир будун аза каапкаш эртер. Дылын медээжок чассыг кылдыр уштуп алгаш, боо чүктээн ачамны кажан-на койгун боолаар ирги деп, арнынче көрүп, эдере кылаштап чоргулаар.
– Тпо-о, дөө койгун баады, Эгерек! – деп мегелеп дукпурарымга, кулаан сүүрертип алгаш, өрү шурагылаар-даа. Оон ыяткаш, бир шырыш аразынче чаштына бээр.
Амырак хем дөө-ле соовуста улам-на чиңгелеп, ырап бар чораан.
Шарылар, инектер дүрген-дүрген кылаштажырга, оларның буттары-биле сүскен харлары коргуп, хойган-даа чүве ышкаш, чүм хар кыры-биле бөлүк-бөлүк дезип маңнажып, хараганнар дөзүнче шуужуп-ла турар. Ону көрүп чорумда, думчуумче от чаштап, чипкен дег апаады.
– А богда, соокка думчуу дүжүп калыр-дыр! Хат улам-на дыңзып тур, көрдүңер бе! – деп, ачам алгырган соонда, мени кырган-авам тон-биле дуй шуглап алган.
Холдарым, буттарым база доңуп келген. Оон ыңай канчаар чораанывысты уткан-дыр мен. Удаан боор мен. Бир сактыр чүвем: муңгаш бызаа кажаазының иштинге от салгаш, бисти дөгелендирген тур. А авам, ачам чүм хар ортузунда өг орну эшкеш, өөн өглээрге, хат оларга өглетпейн, салбараңнадыр силгип, дүвүлүг харларын кайнаар-даа хамаанчок эккеп уруп-ла турар.
– Ах, хай-ла-дыр. Кончуг улуг хат чоокшулап олур! Уруглар-ла ат болур-дур! – дижип, доңган холдарын үрдүнүп, муңгаранчыг девидеп-даа турар.
– Ох, халагым! Дөө кидисти хат аппаады! Шымда, оглум, дөө барба-биле базырывыт! – деп, кырган-авам-даа алгырар.
– Хоюмну бээр ай дээримге, хат удур келбес чүве-дир, дүгде оңгар иштинде тырый кактырып туруп алды! – деп, угбам хатка доңуп өлүр четкен, ыглап келгеш, ийи холун бистиң одувуска дөгеп-даа турар.
– Ах, чөгенчиин, кулугурну! Отче-ле сыңныр! Хат аайы-биле маңнашса, алдырбайн баар. Ол ыйгыл иштинче дозуп, кадарып тур бар! – деп, ачам ону ыгладыр ойладыпкан.
– Ий дадайым, көжерге багай чүве-дир але! – дижип, кыс дуңмам-биле бис иелээ ыштыг кажаа иштинде аштаан, доңган дөгеленип тур бис. А ынаар кажаа доразында кавайлыг дуңмавыс база: – Ыңаа-ыңаа! – деп чүзү-даа көзүлбес, чүгле сураа дыңналыр.
Оон ыңай чүү болганы шокар-шокар…
Чурукту интернет четкизинден алган: yandex.ru/images/sea...
“Шын” №25 2025 чылдың июль 3
