ЧЕЧЕН ЧУГАА
(Төнчүзү. Эгези № 13 "Шында")
Че, ол-даа канчаар. Аай-Ууй авамның чагып-сургап, өөредип чораанын чаңчыл-ёзулалдары сагыжымга мөңгези-биле артып калган. Ол кижи болганга экини күзээр, кара сагыш, артык сеткил чок кижи.
Шагааны кым-даа калбаа-биле байырлавайн турган үеде, чылдың-на чаа чылды эрги тыва ёзу-биле уткуп, саңын салып, аъш-чемин кылып алгаш, оран-таңдызынга, оът-ыяжынга чалбарып, ак сүдүн, шайын чажып чораан. Шагаа хүнүнде үүжени бузуп, эъдин паш сыңмас кылдыр дүлүп, манчыны тудуп, ыяап-ла көгжелиг быдааны хайындырар турган. Хырыннарга куткаш, доңуруп каан саржагны бузуп, ырак-чоокта ажы-төлүнге үлеп турган. Аът казызы-биле чиңге-тарааны азы арбайны катай согаашка соктап каан чочак, үүргенелиг, чодураалыг чөкпек, ааржы, курут дээш кандыг чаагай тыва чемнер турбаан дээрил! Ол хүн хой кадарган кижи ёзулуг маадыр дег хүндүледир чүве болгай: чемниң дээре дээн дээжизин аңаа салыр. Бис, Аай-Ууй авамның ажы-төлүнүң ажы-төлү, шупту чыглып алган кежээ дургу кажыктап, тывызыктажып ойнап, амырап-ла турар ийик бис. Аай-Ууй авамның чагыглары-ла хөй. Эрткен-дүшкен чонун хүндүлээр. Аштаан-суксаан, аскан-түрээн-даа улус чоруур чоор. Аяк-шайлыг, аъштыг-чемниг чоруңар дээр.
Ак чемин, сүдүн, хойтпаан хүндүлээр. Сүттүг шай артыы чер-ле төп болбас. Ынча дээш, эрги шайының артыын черле төкпес, шуптувуска үлештирип тургаш, ижиртиптер. Аргажок ажый берген шай болза, ону чалаптар чер дилеп шаг боор. Кижи баспас, ыт-куш, мал-маган оруу эвес, арыг оът-сиген аразынче чалаптар.
От-көзүн өжүрбес, ону бужартатпас. Одун хүндүлеп, аъш-чеминиң үстүн олче салыр. Отче үен-даян чүве кагбас, бужартай бээр. Отта олурган “аалчы” көстү ужур итпес – уруг-дарыынга, чоок төрел улузунга багай апаар. От орну баспас, узуп төпкен хүл баспас, артавас. От чаяачыдан кижиниң амыдыралында хөй-ле чүвези хамааржыр. Оът-сиген уш-баш чокка чулбас, өл ыяш сыкпас. Кайы хамаанчок аң-мең өлүрбес. Тайга-таңдының бергенин өйлей алыр – кажан-даа хоптак, ажырымчы болбас. Агып чыдар суг хирлендирбес. Хем суунга хеп чугбас. Хеп чуур хамаанчок, ынаар сүттүг хымыш азы хумуң безин суп болбас. Кара суг бажы бокталдырып, казып, үрегдеп болбас.
Аяк-савазын хүндүлээр. Аяктың эриинден илбектей тутпас – сек тепкен кускун эвес дээр. Кажан-даа аяктың адаандан доза, камныг тудуп чоруур. Изиг эът эзер деспизин меңнетпес. Баштай мүннүң үстүнче илбекти суккаш, деспиже ыдамнап алгаш, изиг эът салырын сагындырып аар. Деспи дээрге эът-чаг салыр, тараа челбиир хүндүлүг, ыдыктыг сава-дыр, ону меңнедип, сертиледип болбас деп өөредип чораан. Аяк-тавак-даа болза, кижини аъшкарар-чемгерер савалар-дыр, олар чок болза, адыжыңарга шай, мүн кудуп ижер силер бе? Олар база, кижи ышкаш, сеткилдиг, амыдырал-чуртталгалыг болур дээр.
Чаш уругну хүндүлээр. Чаш кижи бурган дег, кымдан артык угаанныг, эки-бакты кымны мурнай эскерер. Бодунга бак кылган кижини ол кажан-даа утпас дээр.
Ушпа кырганны хүндүлээр. Аңаа бак чаңнап, ческинип, куду көрүп болбас. Кырган кижээ буян чедирген кижи ооң назынын алыр деп база чагыыр.
Биче Аяңгатыдан ыяш сөөрткен чолаачылар Аай-Ууй авамның аалын черле ойбас турган. “Эртип чыткан кижини кыйгырып алгаш, чемгерер Эки-Кадай, бар чыткан кижини бараадап тургаш, кыйгырып чемгерер Бай-Кадай кырган-ававыс” – деп, бир чолаачы акый хөөреп орар чүве.
Хой-малын, инээн хүндүлээр, ыдыктаар. Кижини чемгерип хепкерип келген эртине ол-дур дээр. Малынга хамаарылгазы кижилерге дег, хумагалыг. Анай-хураганының адаан үргүлчү кургаглаар, чаа төрээн өшкү-хоюн чаа божаан кижи дег камнаар, аңгы кажаага тургузар, эге хүннеринде оларга немелде күш киир сула, чарбазын бээр, кара шай хайындырып ижиртир. Дүне-хүндүс ал сагыжы малы-биле тудуш, кулаа дыыжы, караа көскү. Бир катап бичии шиме амзапкаш, кырган-ававыс удуп калган. Ынчан караңгылай берген болгаш, шупту удуурунга белеткенип турган бис. Ыттар ээрип туруп бээрге, авам чыткаш: “Хой-мал, хой-мал... барып үнүп, малыңар көрүңер” – дээш, улаштыр мынча деп оожум ырлай берди:
Ыттың-куштуң ээрерин,
Ыргак-сынныг келди-ле бе?
Хойнуң-малдың хоюганын,
Хокпак-сынныг келди-ле бе?
Ынчан ол ырыны кижи херекке албас турган. Ам бодап, көрүп чоруурумга, Аай-Ууй авамның чечен-мергенин кижи кайгаар. Кандыг-даа чогаалчының дылында чок сөстерни ажыглап, оор кижини “ыргак-сынныг”, “хокпак-сынныг” деп кончуг чечен ойзу адаан-дыр. Черле ыр-кожамыкты удур чогаадып ырлаар, чугаазынга үлегер домак, чечен сөстерни үргүлчү ажыглаар чораан кижи.
Аай-Ууй авамның чаптанчыг чаңнары-ла хөй кижи. Бичии шиме четтирипкен өйде, ыттары ону эндевес, эдерип, долганып, огланып туруп-ла бээр. А Аай-Ууй авам дээрге ыттары-биле чугаалажып, оларын кыйгырып туруп бээр. Соктаан тараазының далганын былгааш, үлештирип, быжырган далганын шуптузун каап бериптер. Эртенинде кээп халактаар. Кара хөк солун чаңныг кижи боор.
Үе-шаг өскерлип, аъш-чемниң өртек-үнези өскен, берге өйде Аай-Ууй авамның бир чугаазын үргүлчү сактып кээр мен. Чаг тогланчызы октап болбас. Октаткан чаг тогланчызы кижиге: “Частың чеди сарыг хүннериниң бирээзинде сени мен шиве” – деп кыжаныр чүве-дир дээр чораан.
Ол черле шын хевирлиг. Ам бодап көөрге, амыдыралывыс эки үеде аъш-чемивиске кайы хире кам-хайыра чок чораан ийик бис? А амыдыралдың берге “чазы” бисти канчаар шылгап келгенин чуртка болган экономика кризизиниң үезинде көрген болгай бис.
Кырган-авамның шын адын Ооржак Ак-оол уруу Долба дээр. Чонунга хүндүледип адаттырып чораан ады Чолдак-Кадай, а ажы-төлү биске – Аай-Ууй авай.
Эх, Аай-Ууй авам ам-даа аравыска чораан болза аар!
"Шын" №4 2024 чылдың январь 20