Чоокта чаа социал четкиге «Азбука счастливой семьи» деп курсче чалаан чарлал көргеш, сонуургай бердим. Бижидип алгаш, айыткан хүнүнде, шагында өөренир дээш чеде бээримге, чүгле мен эвес, мен ышкаш ажы-төл кижизидилгезин сонуургап чоруур элээн хөй, мээң-биле 14 кижи болдувус. Бирги кичээлди бөлүктүң удуртукчузу Анна Сванес «Азбука счастливой семьи» деп номнуң таныштырылгазы-биле эгеледи. Парталар артынга олурупкаш өөренмес, кичээл "төгерик стол" хевиринге, хостуг чугаалажылга-биле эрткени чүгле мени эвес, өске-даа дыңнакчыларны сонуургадыпкан. Ада-ие бүрүзүнге ажыктыг курс боорга, Анна Сванести «Шын» солуннуң редакциязынче чалааш, ужуражылганы кылдывыс.
– Ал-бодуңарның болгаш ажыл-агыйыңар дугайында чугаалап бээр силер бе, Анна Николаевна?
– Хууда хандырылгалыг немелде өөредилге төвү «Логостуң» удуртукчузу, «Сайзырал» төвүнүң психологу мен. Диана Машкованың «Азбука счастливой семьи» деп курузун 2021 чылда Москвага өөренип алган мен.
– Бо курстуң ажыы чүдел, кымга херегил?
– Сөөлгү үеде ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларның саны көвүдеп турар деп шупту билир бис. Ол кымга-даа чажыт эвес.
Башкылар уругларга хамаанчок, ада-иелерниң боттарынга күш четпейн турар. Амгы үениң ажы-төлү эвес, а ада-иелер берге болуп турар. Бо үениң ажы-төлүнүң ада-иези дээрге 1990 чылдарның уруглары-дыр. Ынчан ада-иелерниң кичээнгейи колдуунда ажылче угланган турган болгаш, ажы-төлү колдуунда-ла боттары азыранчып өскүлеп келген болуп турар. Ынчангы ажы-төл өзүп келгеш, боттары ада-ие апаргаш, ажы-төлүнге эмин эрттир хумагалыг болуп турарында.
Ынчангаш мен бодаарымга, уруглар-биле эвес, а ада-иелер-биле улуг ажыл чорудар болза эки. Ажы-төлүн каапкаш, арагалап чоруй барган ада-иелер база хүнден хүнче көвүдеп турар. Мээң бодалым-биле алырга, ада-иелерге «Азбука счастливой семьи» дээн ышкаш бөлүктер херек.
– «Азбука счастливой семьи» деп номнуң дугайында чугаалап бериңерем…
– Бо номнуң хемчээли улуг. Бир ужуражылгага «Ном номчуур үе эвес-тир. Биске эң-не эки сүмелерден бериңерем» дээр болган. «Азбука счастливой семьи» дээрге чүгле ном эвес, а ажылчын кыдырааш база-дыр ийин. Номчааш, даалгаларны күүседир, айтырыгларга харыылаар. Номда бижип алган чажыттарын өске улуска көргүспес дээш, сыртыының адаанга суп алгаш, удуп турар авалар-даа турду. Өөренип турган үезинде ном оларның «өңнүү» апаар.
«Азбука счастливой семьи» деп ном беш кезектен, үжен кичээлден тургустунган. Бир дугаар кезекте, өг-бүле системазы деп чүл, ийиде, ада-ие-биле уругнуң харылзаазы. Үште, бичии уругларның психологтуг кемдээшкини деп чүл, улгады бергеш, чүге өске улус-биле таптыг харылзаа тудуп шыдавас бис, чүге башкылар-биле алгыжар бис, чүге коллегаларывыс-биле маргыжар бис, чүге интернетке үен-даян чүүлдер бижиир бис деп бо айтырыгларга харыы бээрде, чашкы шаанда ада-иези-биле харылзаазы кандыг турганын көөр. Дөрт дугаар кезээнде, аажы-чаңы берге уруглар-биле канчаар ажылдаарыл. Өөрениксевес, таакпы, арагаже сонуургалдыг болза чүнү канчаарыл? Чашкы шаандан улуг кижи болурунче шилчиир үе-дир ийин. Ол база аңгы тема-дыр. Дыка хөй ада-иелер уруглары бичии турда харылзаазы эки чоруп турар, кажан элээди апаарга оларга күш четпестеп эгелээр. Элээди назын деп чүл дээш ону база өөренип көөр. Номну анаа-ла туруп-туруп бижий бербээн. Дыка хөй чылдар дургузунда психологтарның ажылдааш үндүрген ному-дур.
– Шаанда тыва чон психологтар дузазы чокка чурттап чораан ышкажыгай. Аңаа хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Тывалар шаг шаандан тура аймактар, өг-бүлелер аайы-биле үнчүп-киржип эдержип, сагыш-сеткилин үндүр чугаалажып чораан чон болгай. Амгы үеде өг-бүлелерниң бот-тускайлаң чоруу күштелип, кижи бүрүзү уунда чурттаар апарган. Ынчангаш мен бодаарымга, «Азбука счастливой семьи» деп мээң бо эгелей берген бөлүүм ышкаш бөлүктер ам-даа көвүдээр болза, эки үре-түңнелдиг болгу дег. Психолог коллегаларымны база бо курстарже чалап турар мен. Чаңгыс бөлүк-биле безин 3 ай дургузунда ажылдаар.
– Тываларның онзагай талазы чүде ирги?
– «Лунтиктер» деп мультфильмде ышкаш, кижилер космоска төрүттүнүп келгеш, черже дүжүп келбээн бис. Ада-ие, төрел-аймак, ада-ызыгуур, чер-чурт дээн ышкаш өг-бүлениң дазылы, үнген дөзү тыва кижиге кончуг чугула. Тыва кижиниң эң-не үнелээр чүүлү – өг-бүле ыяжы-дыр ийин. Чижээлээрге, даайым маадыр кижи чораан, кырган-ачам эртемден, акым мөге дээш аңгы-аңгы. Бо ном ындыг темадан эгелээн.
– Өөредип турар бөлүүңерде ада-ие эргезин казыдарының кырында келген ада-иелер бар бе?
– Сагыш-сеткил аарыынга алыскаш, ажы-төлүнүң кижизидилгезинге күш четпейн чоруур ада-иелерге мындыг курстар дыка херек, ийе. Социал четкиге чарлаптарымга, бижидип алгаш, өөренип эгелээн авалар бар. Олар бодун ада-ие мен деп медереп турар кижилер-дир. Ада-ие эргезин казыдарының кырында келген хамаатылар-биле аңгы бөлүк тургузуп алгаш ажылдаар болза эки. Чүге дээрге оларның-биле ажылдаар арга бичии аңгы, чиигеткен программаны тургузуп турар. Бо бөлүкте 14 кижи бар болза, шак-ла ындыг ада-иелерниң бөлүү оода-ла 6 кижиден тургустунар. Хөй кезиинде ол угланыышкын-биле ажылдаары негеттинип турар-дыр ийин. Ооң-биле чөпшээрежип тур мен.
– Кылып турар ажылыңарга хамаарыштыр кандыг планнарлыг силер?
– Бо программаны школаларже, уруглар садтарынче киирери планда көрдүнген. Бо чылын РФ-тиң чырыдыышкын сайыды Сергей Кравцов өөредилге черлеринге социал педагог башкылар шак бо курстуң чиик кылдыр тургускан хевирин өөредип эгелээр дугайында айтыышкынны үндүрген. Школа директорларының сүмелекчизи деп чаа албан-дужаалдыг олуттар ажыттынган болгай. Оларны бо ажылдарга хаара тудар деп турар бис. 2023 чылдың сентябрь 23-те сүмелекчилер болгаш психолог, социал педагог башкылар-биле Кызылга ужуражылга болур. Белен материалдарны чүгле саазынга парлап алгаш, тус черлерге ада-иелер-биле ажылдап эгелээр. Кандыг-даа ажылды эгелей бээрге-ле, шуудай бээр болгай. Ужуражылгаже чалаткан чүс кижиниң ону-даа чедип келир болза, эки ышкажыл.
Транспортту канчаар башкарарын, дыргакты канчаар будуурун, чараштанырын, шын кеттинерин дээш шуптузун өөредип турар курстар бар ышкажыгай. А ада-ие болурунга кым-даа өөретпейн турарын билир бис.
– Кожууннарже үнүүшкүннер кылыры планыңарда көрдүнген бе?
– ТР-ниң өөредилге сайыдының оралакчызы Людмила Ооржак кожууннар-биле харылзааны сүмелеп турар. Бир кожуунче айда оода-ла бир катап үнүүшкүн кылырын күзеп турар бис. Тус черлерниң социал ажылдакчылары дуза хереглеп турар өг-бүлелерни чыып бээрге, олар-биле ажылдаар планныг бис.
– Силерниң бодалыңар-биле ада-иелер канчап ажы-төлүн хавыртып алыр деп бодаар силер?
– Холу салдына берген ада-иелер боор. Оларга бир-ле кижи келгеш, «ажырбас-тыр ийин, чуртталга ам-даа уламчылап турар» дээш эки, чылыг-чымчак сөстер чугаалаптар болза, олар чалгынналып, чуртталгаже көрүжү чаартына берип болур. Ажы-төлүн дедир эгидип алыр дээш, оон-моон шынзылга бижиктер алыры дыка берге. Ол шын. Шынзылга бижиктер чыырынга кончуг турум психика херек деп шупту билир бис.
Арагаже кире берген херээжен кижиниң бажынга кажан-даа өөредилге дугайында бодалдар кирбес. Кайыын арага тып ижерил деп бодап олурар боор-дур ийин. Ол иениң өөренир бөлүктерже келиринге социал ажылдакчы дузалаар.
– Көдээ школаларда психолог башкылар бар-дыр. Оларга хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Ийе, көдээ школа бүрүзүнде психолог башкылар бар. Ынчалза-даа олар бир-ле кижиниң төрели болур, шупту таныжар. Таныыр-билир кижизинге чедип келгеш, ишти-хөңнүн ажыдып шыдавас. Бүгү суурнуң чурттакчы чону билип кааптар дээш коргар. Кызылдан психолог келирге, эптиг ышкажыл. Ону «эффект новизны» азы «эффект вагона» дээр. Келгеш, дыңнап-дыңнап чоруптар кижи-дир ийин. Ынчангаш ишти-хөңнүн тө кааптарлар. А таныыр кижиң болза, чажыттарың ажыдып-ажыдып, эртенинде ол кижиниң караанче канчап көөр сен дээн ышкаш чүүлдер шаптыктаар. Кижиге чүү херек деп? Ыглап-ыглап хомудалдарын чугаалаптарга, чиигеп кээр. «Ажырбас, шупту чүве эки болур. Ажы-төлүңерни эгидип алыр силер» дээн ышкаш чымчак сөстерни оларга кым-даа чугаалавас, кижи бүрүзү-ле «Кончууңну, чүдээңни, чаржынчыыңны» дээр. Ынчангаш тус черлерде психологтарга ажылдаары арай берге болуп турар деп санаар мен.
– Кызыл хоорайга дараазында бөлүктү кажан чыыр силер, Анна Николаевна?
– Чазын бөлүк чыыр мен. Ооң мурнунда ийи бөлүк «Логос» организациязының деткимчези-биле эрткен. Бо удаада Кызыл хоорайның мэриниң грантызын ойнадып алгаш, 150 муң рубль деткимчени алганывыс бо. Ол акшага «Азбука счастливой семьи» деп номнарны чагыдып алдывыс. Дөрт дугаар бөлүктү чыыр үе келирге, социал четкиге чарлаптар бис.
Айдың ОНДАР.
Авторнуң тырттырган чуруу.
“Шын” №72 2023 чылдың сентябрь 23