МАРТ 8 – БҮГҮ-ДЕЛЕГЕЙНИҢ ХЕРЭЭЖЕННЕР ХҮНҮ
Кандыг-даа өг-бүлениң чедимчелиг байдалы херээжен кижиден хамааржыр дээрзин амыдырал бадыткап чоруур. Кандыг-даа генералдың артында оон улуг генерал – кады чурттаан эжи, уруг-дарыының авазы деп бадыткалга ылаңгыя погоннар эдилээннер чөпшүлдүү-биле чөпшээрежир.
Бо удаада Улуг-Хем кожууннуң хүндүлүг хамаатылары Тамара Васильевна, Виктор Кууларович Пюрюналарны үстүнде чүүлге хамаарыштырып болур.
Кады өг-бүле тудуп, чурттаандан бээр бо чылын мугур 50 чыл болуп турар Пюрюналарның өг-бүлезин Улуг-Хем кожуунда танывас улус чок. Олар үш кыс, бир оолдуң (Нона, Роксана, Владимир, Белекмаа), чеди уйнуктарының, дөрт уйнуктарының уругларының ынак ада-иези, кырган-ава, кырган-ачазы. Уйнуктарының аразында бичии Виктор Пюрюна өзүп олурары чаптанчыг. Солун чүвези, үш кызы үжелээн Шагаан-Арыгга школаны дооскаш, Сибирьниң күрүне академиязын (СибАГС при Президенте РФ) дооскан. Нона академияның саң-хөө салбырын, Роксана школаны мөңгүн медаль-биле дооскаш, база-ла ол академияже өөренип киргеш, аспирантуразын дооскаш, политиктиг эртемнер кандидады атты камгалап алган. Ол Москвада ажылдап-чурттап чоруур. Хеймер кызы Белекмаа школаны алдын медаль-биле дооскаш, академияны Москвага кызыл диплом-биле чедиишкинниг дооскан соонда, база-ла ында чурттап артып калган. Өг-бүлениң чаңгыс оглу чолаачы мергежилдиг. Ол машина-техникага салым-чаяанныг болган. Кымның-даа кылып чадап каан машиналарын септеп кааптарын чаңгыс чер чурттуглары билир.
Тамара Васильевна кожууннуң кол экономизи болуп, 8 чыл, РФ-тиң Камгаладылга фондузунуң Тывада эргелелиниң Улуг-Хем кожуунда салбырынга 23 чыл ажылдааш, хөй шаңнал-макталдыг хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Ол-ла ажыл-агыйжы чылдарында уруг-дарыының кижизидилгезинче шыңгыы кичээнгейни салып чораан дээрзин уругларының эртем-билигже сундулуу бадыткап турар.
“Бис уруг-дарыывысты ажылгыр, кежээ, шынчы, ада-өгбелериниң ук-төөгүзүн ханы билип, төрээн чер-чуртунга, ооң чонунга ынак, улугну улуг деп хүндүлеп, бичиилерге үлегерлиг чоруур болзун деп чагып-сургап өстүрген бис. Эртем-билигге хандыкшыл оларның боттарындан ала-чайгаар үнген чүткүлү-дүр. Ачазы оларны чассыдар кижи. Ада-иениң кайы-бирээзи черле шыңгыы болбаска, хоржок. Мен чамдыкта шыңгыы апаргылаар мен” – деп, уругларының авазы чугаалады.
“Өг-бүлевисте кижизидилге айтырыынга уругларым авазы кол рольду ойнап чоруур. Ооң чугаазы – өг-бүлевисте хоойлу чүве. Мээң генералым-дыр. Бүгү амыдыралымда мени деткип, бергелерни ажып эртеринге быжыг чөленгиижим болган уругларым авазынга мөгеер мен. “Ынакшыл болгаш шынчы чорук дээш” деп чараш шаңналды алганывысты үнелеп чор мен. Уругларым шынчы, чөптүг чорук дээш туруштуг болганынга чоргаарланып чор мен.
Бир катап Москвага Роксанага чеде бээримге, бир караа көк олур. Чүү болган дээрге, уруум метрога чорда, бир бурят уругже скинхеттер халдай берген-дир. Роксана боданмайн-даа, ол бурят уругга болчуп кирипкен. Ынчап ийи боду хөй кижи-биле тутчуп турда, шагдаалар келгеш, уруумну алгаш баар деп баарга, метрога турган өске хамаатылар аңаа болчу берген. Ооң дидимин кайгап чугаалашкан-дыр. Оон шагдаалар салыр ужурга таварышкан. Бо таварылгада өске кижи болза, та канчаар турган” – деп, Виктор Кууларович немеди.
Уруг-дарыы ада-иезинден үлегер ап, оларның чагыг-сөзүн дыңнап чорууру билдингир. Демнежип алгаш, эрткен февраль айда ачазының 75 харлаан юбилейин кончуг чараш кылдыр эрттиргеннер. Аңаа Виктор Пюрюнаның, Ада-чуртунга ханы бердингенин, эрге-хоойлу органнарынга, авиацияга, энергетикага болгаш күрүне эрге-чагыргазының албан-хаакчызы болуп кылган ажылынга ак сеткилдиг харыысалгазы болгаш өске-даа алдар-хавыяазын амгы үеде халажылгада кады ажылдап чораан коллегалары, күштүг структура органнарының ажылдакчылары, дөргүл-төрели чугаалап турганнар.
Виктор Пюрюна Ыраккы авиацияның бомбалаар ТУ-16 самолеттуң радист-адыгжызындан ИХЯ-ның подполковнигинге чедир, кожуун чагырыкчызындан ТР-ниң энергетика сайыдының оралакчызынга чедир ажылдаан күш-ажылчы намдары байлак. Ол шылгараңгай күш-ажылы дээш хөй шаңнал-макталдарның төлептиг эдилекчизи. Оларның аразында эң-не кол шаңналы – ынак өг-бүлези деп ол чугаалады. Хүндүткелдиг хоочунну билир улус, “Эң-не үнелиг чүүлү – сөглээн сөзүнге кезээде ээ болуп чоруур” деп бо-ла чугаалажыр.
Үлегерлиг өг-бүлениң шаңнал-макталын санаар чүве болза, төнмес. Чоокта чаа Виктор Пюрюнаның хөй чылдарда эрге-хоойлу органнарынга ак сеткилдиг ажыл-ижи дээш РФ-тиң Чазааның администрациязының шаңналын ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыг тывыскан. Ол ышкаш хоочуннуң юбилейинде “ТР-ниң төлептиг адазы” деп хүндүлүг атты ТР-ниң Адалар болгаш эр улустуң эвилели тывыскан.
“Каяа-даа чорааш, кандыг-даа улус аразынга “Аас-кежиктиг мен!” – деп, чоргаар чугаалап чоруурун Тамара Васильевна дыңнатты.
Удавас Бүгү-делегейниң херээженнер хүнүн уткуштур уруг-дарыының, бодунуң мурнундан хүндүлүг энеге быжыг кадыкшылды күзеп, аныяк-өскенге аас-кежиктиң үндезини – бот-боттарын хүндүлежип, деткижип билиринде деп Виктор Пюрюна чагыг-сөстүг чугаазын доосту.
Сорунза МОНГУШ.
Чуруктарны Пюрюналарның архивинден алган.
“Шын” №8 2025 чылдың март 6