Бистиң ававысты Толчун Бадыргыевна Санчай (Монгуш) дээр. Ол 1926 чылдың сентябрьда Чөөн-Хемчик кожууннуӊ Хөндергей сумузунга бөдүүн арат, хөй ажы-төлдүг өг-бүлениӊ чеди дугаар хеймер кызы болуп төрүттүнген. Ада-иези ортумак хирелиг, ааска өй мал-маганны тудуп, ажы-төлүн азырап чорааннар.
Кырган-ачамны Бадыргы Монгуш дээр, чонга тараан шола ады Мөге Көк Шырбан дээр чораан. Ооң чурту Искра (Бажың-Алаак). Ол кедергей узун, бедик дурт-сынныг, наадымнарга хүрешкеш, шүүп чораан. Бай дүжүметтер эдертип алгаш, Моолче киирип, аңаа база хүрештерге киириштирип, шүүп чораан.
Кырган-авам Хөндергей чурттуг, адын Санчай Сат дээр. Ол улуг хам уктуг болгаш, баш бурунгаар болур чүүлдерни эндевес, караӊ көрнүр чораан. Тывага хувискаал тиилээн соонда, хам, ламаларны тудуп-хоругдап эгелээрге, ол дүңгүр, күзүңгү дээш, хамык херекселдерин бир дыттыӊ адаанга хөөп, чажырып каапкан дээр. Кырган-ававыс чаш уруглар сылдаңгызы эдер, иштиг кадайлар божудар «тудугжу» чораан. Авамныӊ сактыышкынындан бижээн чүүлдерим-дир.
Каржы-дошкун Ада-чурттуӊ Улуг дайыны болуп турда, ававыс 16–17 харлыг үезинде Кызыл хоорайныӊ идик даараар цегинге ажылдап турган. Кызыл шеригниӊ дайынчыларынга хой кежинден чылыг чолдак тоннарны даарап, кидис идиктерни өйүп, кылып турганнар. Цех дыштаныр хүн чокка, дүне-даа, хүндүс-даа дивейн, 2 сменага ажылдап турган. Ажылдан аңгыда хостуг үезинде ополчен шериинге марштап, граната октап, боону адып, чазып, чыып, хаактап, үӊгеп-соястап база өөредип турган.
1943 чылда дайынче баштайгы тыва эки турачыларны үдеп турган. Ол үделгеге ававыс база киришкен. Ооӊ чугаазы мындыг: «Чон эӊдере чыглып келген. Аялга, хөгжүм диӊмирээр. Даргалар чон мурнунга үнүп келгеш, байыр чедирип, эки турачыларга дайынга киришкеш, маадырлыы-биле эки чанып кээрин чагып, чугаалап турганнар. Кожууннардан хөй-ле чон оолдарын үдеп келген. Орукка чиир хүнезинин: хой эъдинден эгелээш, тараа, далганын, хойтпак, быштак дээш бар-ла чемнерин ап алгаш келгеннер. Хөөрежип, куспактажып, ыглажып турганнар. Хем кыдыынга чедир кылашташкаш, оон паромнааш, ол чарыкта манап турган машиналарга олурупкаш, Саян ажып, дайын шөлүнче аъттанганнар».
Ол-ла дайын үезинде ававыс ачам-биле танышкаш, өг-бүле болуп чурттай бергеннер. Ачамны Тулуш Серенович Санчай дээр. Ол дайын үезинде ополченнерниң командири турган. Ачам 1917 чылда Арысканныӊ үстүнде турар Көдүрге деп черге төрүттүнген. Дайын чылдарында ачам үжүк-бижик билир болгаш, Тожу кожууннуӊ алдын казар уургайынга бухгалтерлеп ажылдап турган. Оон Таӊды кожууннуӊ Успенка (Кара-Булуӊ) суурга херектээннер кадарар шагдаа болуп ажылдап чораан. 1953 чылда И.В. Сталин дарга чок болган соонда, хоругдатканнарны агарткаш, чандырып чоруткан. Ажыл чок арткаш, ачам авамны эдерткеш, төрээн чери Улуг-Хем кожууннуӊ Кожай суурунче чанып келгеш, мал, чер ажылы-биле амыдыралын холбааннар.
Ада-иевис 5 оол, 5 кысты чырык черге бодарадып, кижизидип, өөредип каан. «Алдын» холдуг, эрес-кежээ ававысты дөзеп, оолдары Анатолий, Владимир, Хемер-оол тудугжулар, Саая печка салыр уран холдуглар болган. Улуг угбаларым Көк-кыс, Маина авам ышкаш даараныр, аргыттынар шевер болганнар. Угбам Чечек-биле башкы болур салымныг болган бис.
1969 чылда «Күш-ажылдыӊ хостуу» совхозка соӊгаар Саян артындан бир кодан ангор уксаалыг өшкүлерни садып эккээрге, авам, ачам ону хүлээнип ап, малчыннай бергеннер. Өшкү даглыг черге тааржыр дээш, Улуг-Хемниӊ оӊ талазында Эйлиг-Хем суурнуӊ чоогунче көжүп алганнар. Буура дагныӊ белинде чыдар черни кыштаг кылып алгаш, он ажыг чылдар ишти өшкү кадарып малчыннааннар. Кадарган малы ийистээр боорга, ол кыштагны чон Ийис өдек деп адай берген. Баштайгы келген өшкүлерден чылдыӊ-на анайларын үзүп турда, сөөлүнде барып Эйлиг-Хем суур өшкү ажыл-агыйлыг совхоз апарып, аӊгыланы берген.
Хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, авам суг Арыг-Үзүү суурга турумчуп чурттай бергеннер. «ҮТКА 25 чылы» совхозтуӊ хаван фермазынга таӊныылдап, элээн хөй чыл ажылдааннар.
Авам, ачамныӊ дайын-даа үезинде, тайбыӊ-даа үеде төрээн чуртунуӊ хосталгазы дээш, ооӊ хөгжүлдези дээш киирген үлүү улуг. Ынчангаш оларга чоргаарланмас аргавыс чок. Тиилелгениӊ 80 чылын демдеглеп турар юбилейлиг чылда авам Толчун Бадыргыевна биле ачам Тулуш Сереновичиниң дугайында сактып бижидим.
Уруу Валентина ТУЛУШ.
Авторнуң чуруктары.
«Шын» №18 2025 чылдың май 15