ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ "НААДЫМ–2024-ТҮҢ» ЧЕМПИОНУ
Тыва чуртувус агаар-бойдустан-на мал-маган ораны кылдыр чаяаттынган. Ооң девискээри колдуунда мал одары, аңаа муң-муң чылдар дургузунда тыва улус чайын-кыжын, чазын-күзүн көжүп-дүжүп, эңме-тикчок малын азырап өстүрүп чораан.
Төрээн чуртувустүң агаар-бойдузу тыва кижини малчын кылдыр чаяап каан. Бир эвес Тываның девискээри бойдустан тараалаң кылдыр бүткен болза, тывалар база тарааны эңдере тарып өстүрүп чоруур ийик.Тывалар шаг шаандан-на хой-өшкүнү көвүдедир азырап өстүрүп чорааннар. Чүге дээрге тыва черниң кадыг-берге агаар-бойдузунуң шилилгезинден уксаажып тывылган хой-өшкү кыштың тос-тос соогунга, чайның хаарып кээр изиинге быжыккан, каңдаачал агаар-бойдустуг таары изиг оъдунга тодуучал болгаш семириичел. Ынчангаш ёзулуг үндезин тыва уксаалыг мал-маганны азырап өстүреринге чарыгдалдар эвээш. Тыва уксаалыг мал малчын кижиниң аъш-чеминге четчир сүттү болгаш эътти, амыдырал-чуртталгазының хереглелинге херек алгы-кешти, дүктү берип келген. Ынчангаш тывалар «Инектиг кижи тодуг, хойлуг кижи каас» деп чугаалажыр. Малчын тыва кижиниң байын алдын-мөңгүн-биле эвес, ооң мал-маганының хөйү-биле үнелээр. Амыдырал-чуртталгага хереглелди акша-төгерик-биле хемчээр бо шагда безин тыва кижиниң байын мал-маганының саны-биле хемчээр хевээр арткан.
Хойну тыва улус, өске чүзүн малдарга деңнээрге, черле хөйнү тудуп чораан. Чүге дээрге хойнуң хоюг дүгү, чымчак кежи хепти кылырынга таарымчалыг, «Хойлуг кижи – каас» деп үлегер домактың алыс утказы-даа ында.
Хойжулаары берге болгаш чымыштыг ажыл. Хойларны кыжын-чайын туда кадарар, эң ылаңгыя төрүй бээр үеде хураганнарны ажаап-тежээр дээш хойжунуң ажылы чай-ла чок. Ынчангаш эң-не эрес-кежээ кижилер хойну көвүдедир азырап өстүрүп чоруур дизе, хөөредиг чок.
Омак Кызыл-оолович Моңгуш Кызыл кожууннуң Шамбалыг сумунуң малчыннарының аразында хойну көвүдедир азырап өстүрүп чоруур хойжуларның бирээзи. Ол уктуг малчын. Ооң ада-иези совет үеде ат-сураглыг хойжу Ооржак Лопсаңчаптың чаңгыс чер чурттуглары. Оларның алыс чурту Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Тала. Ол черниң дугайында «Баян-Талага хойжулаан кижи байыыр» деп чугаалажыр. Шамбалыгның мурнакчы малчыны Омак Моңгуштуң ада-иези Кара-Уруг Шыдыраевна биле Кызыл-оол Бырлыймааевич Монгуштар совет үеде төрээн чурту Баян-Таладан көшкеш, «Шамбалыг» совхозка хөй чылдар дургузунда хойжулап ажылдап, мурнакчы малчыннарның одуруунга кирип, шаңнал-макталдарга төлептиг чорааннар. Амгы үеде оларның оглу Омак Моңгуш ада-иезиниң ажылын уламчылап, хөй малды азырап өстүрүп, күш-ажылчы ат-алдарлыг болганы ол. Омак Кызыл-ооловичиниң төк кээп дүжүп төрүттүнген чурту мал-маган ораны Баян-Тала дээрзин демдеглеп каары база артык эвес.
Омак Кызыл-оолович ада-иезиниң аайы-биле «Шамбалыг» совхозка малчыннап ажылдап эгелээн. Бо совхоз сандарап дүжерге, хууда мал-маганын азырап өстүрүп чораан. Хууда дузалал ажыл-агыйын 2003 чылда Шамбалыгга «Кажык» мал ажыл-агыйы кылдыр бүрүткеткен. 2016 чылда ооң хоюнуң саны 1000 баш ашкан. Ынчан «Муңчу малчын» деп күш-ажылчы хүндүлүг атты Омак Моңгушка тывыскан.
Хөй малды чүгле эп-найыралдыг, ажыл-ишчи өг-бүле азырап өстүрүп шыдаар дээрзи шаг шаандан-на билдингир. Уруг-дарыының авазы Аяна Дадар-ооловна малчынның амыдырал-чуртталгага, ажыл-ишке бүзүрелдиг чөленгиижи. Өөнүң ээзи-биле хойжу кижиниң ажыл-ижин Аяна Дадар-ооловна деңге кылып чоруур. 2023 – 2024 чылдар оларга белен эвес ажыл-иштиң үези болган. Малчын өг-бүле хойларын хүр кыш ажырып, хураганнарын онча-менди камгалап алган. Оларның кызымак ажылы бедик үнелелге төлептиг болган. Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының конкурс комиссиязының шиитпири-биле Омак Кызыл-оолович Моңгушту Тыва Республиканың мал ажыл-агый адырынга чемпион деп чарлаан.
Ш. ЛОПСАН.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
"Шын" №54 2024 чылдың июль 20
