Май 10-да Шеми суурнуң “Чечек” уруглар садынга “Тиилелгениң сактыышкыны” акция-биле чаа уруглар ойнаар шөлчүгештиң байырлыг ажыдыышкыны болган. Ону ТР-ниң Өөредилге яамызының деткимчези-биле Ада-чурттуң Улуг дайынында тылдың хоочуннары Александр, Валентина Шаалыларның уруг-дарыы, салгалдары организастап эрттирген.
Шеми суурга эң баштайгы туттунган уруглар оран-савазы, амгы “Чечек” уруглар садының төөгүзү Шаалыларның ады-биле тудуш. Ону Тываның көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы, сураглыг удуртукчу Александр Дапаевич Шаалы туттурган. 1964 чылдың апрельде ажыттынган 60 олуттуг хондур ажылдаар уруглар садының баштайгы эргелекчизинге колхоз даргазының өөнүң ишти Валентина Бадыргыевна Шаалы томуйлаткан. Оон аңгыда, уруглар садының турар кудумчузун Александр Шаалының ады-биле адаан. Ынчангаш ада-иезиниң чырык адынга ооң ажы-төлү, уйнуктары төрел бөлүүнүң иштинге "Шеми чаштарынга белек" деп акция чарлааш, барык 200 муң рубль чарыгдалды кылгаш, уруглар ойнаар шөлчүгештерден аңгыда, угаан сайзырадыр ойнаарактар, чаа эт-сеп аймаан белекке берген.
“Ачавыстың 100 харлап турар чылында шак мындыг буянныг чүүлдү кылыр дээн бодалывыс боттанганынга өөрүп тур бис. Сөөлгү чылдарда чаартылга болбаан уруглар садында чаа тургускан шөлчүгеште ойнаан бичии чаштарның өткүт үнү Борбак-Арыг иштинге чаңгыланып турду. Бичии уруглар өөртүрү дег улуг буян кайда боор! Уруглар ойнаар шөлчүгештерни Красноярск хоорайдан чагыттыргаш, чамдык чүүлдерни оолдарывыс Александр Дапаевич Шаалының уйнуктары: Буян Стал-оол, Андрей Ооржак, Артыш Монгуш база Андрей Монгуш, күдээзи Ачыты Хертек олар Кызылга немей кылдырткаш, бо уруглар садының ажылдакчылары-биле демнежип тургаш, май 3-те боттары холдары-биле черни казып, цемент кудуп, быжыглап, тургускан. Оларга суму чагыргазының мурнундан өөрүп четтириишкиннерни байырлыг байдалга тывысканынга өөрүп четтиргенивис илередир-дир бис. Оон аңгыда, садиктиң шупту чаштарынга чигирзиг болгаш амданныг белектерни, ачавыстың адын эдилээн кудумчунуң 15 өрегезинге хол белектерин сеткиливис ханызындан шуптузунга сундувус. Сумунуң ниити чурттакчыларынга белек кылдыр боттарывыстың белеткеп алганывыс бичии өг-бүле концертин бараалгаттывыс.
Садиктиң эргелекчизи Мерген Кууларның удуртулгазы-биле болган хемчегни бедик деңнелге эрттирген коллективинге өөрүп четтирдивис! Ниити арыг-силиин, культуразының бедиин демдеглевес аргавыс чок. Башкылар шупту чаңгыс аай чараш тыва хептиг. Бичии уруглар шупту база чараш кылдыр кеттинген, орус, тыва дылдарда ырлажып турарының чаптанчыг деп чүвезин! Садиктиң ажылы кончуг эки деп көстүп турар. Коллективи демниг, найыралдыг, шимченгир, сайзыраңгай.
Ам бо хүнде уруглар холуксаа чок арыг сүт, сметана, творог дээш бүгү ак чемни болгаш хой эъдин база чип турар. Уруглар ында экологтуг арыг чем чип, арыг агаар тынып турар болгаш, шупту кадык-шыырак, мөге, борбак-борбак, кызыл-кызыл чаактарлыг. "Шеми аъды чүгүрүк, Шеми кызы чараш" дээни анаа эвес, кыс уруглары дыка чараш. Моон-даа соңгаар садик-биле харылзаавыс үспейн, шаавыс-биле дузалажыр бис. Бистиң кылган бо буянныг ажылывысты өске улус өттүнүп, көдээ черлерде садиктер болгаш школаларны деткиир болза, ынчан көдээ суурлар сайзыраар. Түңнелинде, бүдүн Тывавыс оон-даа артык хөгжүүр дээрзинге идегеп тур бис. Шеми чаштары моон-даа соңгаар мандып өссүннер! "Чечек" уруглар сады ам-даа сайзыразын! Тывавыс сайзыразын!” – деп, Александр Шаалының хеймер уруу Ольга Монгуш чугаалады.
“Чечек” уруглар садынга болган байырлыг хемчегге ТР-ниң Өөредилге яамызының ниити өөредилге килдизиниң кол специализи Урана Допул сөс алгаш, шаалыларның төрел аймаанга көдээ суурда уруглар садынга мындыг улуг деткимчени көргүзүп турары дээш четтиргенин илереткеш, шак мындыг буянныг ажыл-үүле өскелерге база үлегер болур дээрзин демдеглээн.
Чөөн-Хемчик кожууннуң чагырыкчызы Айдыс Куулар чыылганнарга байыр чедиргеш, өзүп олурар салгалдарның сайзыраңгай өзүп-мандыырынга киирген деткимчези дээш шаалыларның төрел аймааның төлээзи Ольга Монгушка “Чөөн-Хемчик кожууннуң сайзыралынга киирген үлүг-хуузу” дээш деп медальды, төрел аймакты төлээлеп келген өске-даа хүндүлүг аалчыларга өөрүп четтириишкин бижиктерин тывыскан. Шаалыларның адынга өөрүп четтириишкин сөстерин кожууннуң Өөредилге эргелелиниң даргазы Айлаң Куулар, Шеминиң суму чагырыкчызы Омак Монгуш, уруглар садының эргелекчизи Мерген Куулар болгаш уруглар садының хоочун ажылдакчылары чугаалааннар.
Борбак-Арыг иштинде хондур ажылдаар садикке ооң мурнунда чылдарда малчыннар уруглары болгаш суур уруглары барып турган. Кажан уруглар саны эвээжээрге, бо садикти суур иштинде уруглар садынга кадыпканда, 2 дугаар корпус апарган. Бо хүнде “Чечек” уруглар садынче 70 чаштар, оларның 30-и 2 дугаар корпуста бичии болгаш ортумак бөлүктерде хаара туттунган. Ол ышкаш бо садта өөредилге-кижизидилге ажылындан аңгыда, чаштарны хүрешке база өөредип турар. Ооң бадыткалы бичии мөгелер чүгле бодунуң кожуунунга эвес, өске кожууннарга болгулаан хүрештерге доктаамал киришкен түңнелинде, чедиишкиннери-даа көстүп эгелээн. Чижээ, Сандан Куулар чоокта чаа Бай-Тайганың Тээлиге болган зона аайы-биле садик мөгелериниң аразынга хүрешке тиилекчи болган.
Ол хүн уруглар садының кижизиттирикчилери чараш мөгелериниң девиинден аңгыда, ыр-шоорун бараалгадып, келген аалчыларын өөрткен.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны Ольга Монгуштуң хууда архивинден алган.
«Шын» №18 2025 чылдың май 15
