1944 чылдың октябрь 11-де Тыва Арат Республика күзелдии-биле ССРЭ-ниң составынче кирген. Оон бээр 80 чыл эрткен. Аңаа хамаарышкан хемчеглерниң бирээзи “Россия болгаш Тыва: кады 80 чыл” деп эртем-практиктиг конференция октябрь 9-та ТГШИ-ге болуп эрткен.
Конференцияның киржикчилери байырлал хүнүнүң дугайында чугаалажып, төөгүде хүлээп алдынган шиитпирлерниң чылдагааннарын болгаш түңнелдерин, Тываның бүгү-ле адырларынга болуп турган чаартылгаларны, ниитилелдиң сайзыралын сайгарып чугаалашкан.
Конференцияның ниити кезээнге ТГШИ-ниң директору Вячеслав Март-оол “Тываның ССРЭ-ге каттышканы – дүрүм ёзугаар төөгүлүг ажыл-чорудулга”, ол-ла институттуң эртем удуртукчузу Николай Моллеров “Тываның ССРЭ-ге болгаш РСФСР-ге каттышканының барымдаалары болгаш үе-шаанда шиитпирлеттингени” деп илеткелдерни кылган. Ол ышкаш Тывага литература болгаш аас чогаалдың канчаар сайзырап келгениниң дугайында ТГШИ-ниң чогаал секторунуң эргелекчизи, филология эртемнериниң кандидады Зоя Самдан илеткээн. Геология адырын Ренат Күжүгет база медицина камгалалының төөгүзүн Шолбан Күжүгет олар чугаалааннар.
Конференция 2 аңгы секцияга болуп эрткен: “Тыва үениң көрүнчүүнде: төөгүнүң оруу” база “Тыва Россияның составында: социал-экономиктиг чаартылгалар болгаш культурлуг удур-дедир ажылдажылгалар”.
Сезен чыл дээрге кижи назыны-биле деңнээрге, дендии хүндүткелдиг назын. Төөгүнү алгаш көөрге, бо үе, шынап-ла, кончуг дүрген шывыраш дээн дириг-чурук сагындырар. Тыва ССРЭ-ниң, Россияның тургузуунда болганы республиканың бүгү-ле адырларынга эки салдарлыг болганын эртемденнер тус-тузунда чижектерни киирип тургаш, илеткээн.
ТГШИ-ниң директору Вячеслав Март-оол бодунуң илеткелинге ТАР-ның чурттакчы чону чүгле 90 муң бичии-ле ажып турган деп төөгүлүг барымдаа барын дыңнаткан. Тываның Россияга каттышканын шын төөгүлүг шилилге деп ол санаан. Чурттакчы чоннуң 30 ажыг хуузу трахома, туберкулёз дээн ышкаш янзы-бүрү социал аарыглардан аарып турган. Ам ол аарыглар барык читкен деп болур. Даштыкы эртемденнер тываларны чидериниң кырынга келген чон деп санап турганнар.
ССРЭ-ге каттышкаш, республика кончуг дүрген өзүп, сайзырап эгелээн. Амгы үеде чурттакчы чон саны 300 муң ашкан. Ол ышкаш конференцияның киржикчилери тыва чоннуң боттарының өг-бүлезинде хүлээп алган культуразын кадагалап арттырып алыр дээш, Россия бүгү-ле чогуур хемчеглерни баш удур хүлээп алганын демдеглээннер.
“Амгы үеде Тываның ССРЭ-ге каттышканындан бээр 80 чыл оюн демдеглеп турарывыс дээрге кончуг улуг төөгүлүг болуушкун. Тывага РФ-тиң Чазааның чалгынының адаанга турары кончуг чугула. Бис кончуг улуг деткимчени ап, бүгү адырларывыс шупту сайзырап турар. Хары угда 11 школа туттунуп турган деп чүүл төөгүге безин турбаан. Ол дээрге дендии улуг чедиишкин-дир. Тывада боттанып турар национал төлевилелдерниң түңнелдери кадык камгалалы, өөредилге, культура, спорт дээш чаңгыс эвес адырда көскү апарган. Бо сайзырал кончуг чугула дээрзин чон эскерип, демдеглеп турар” – деп, Дээди Хуралдың өөредилге, эртем болгаш информастыг технологиялар талазы-биле комитединиң даргазы Белекмаа Мунге чугаалаан.
ССРЭ-ниң материал-техниктиг, саң-хөө болгаш кадрлар талазы-биле дузазының ачызында республиканың көдээ ажыл-агый адырынга чаартылгалар эгелээн, үлетпүрнүң, транспорт болгаш харылзааның, улусчу өөредилге системазының, кадык камгалалының база оон-даа өске социал-культура адырларының өзээ тургустунган.
Чыжыргана СААЯ,
Ада Тюлюштуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №78 2024 чылдың октябрь 12
