Кызыл хоорайда
Республикада оруктар септелгези Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның шыңгыы доктаамал кичээнгейинде. Кожууннарны болгаш хоорайларны кезип чоруп тургаш, оруктарның байдалын көрүп, тус черлерниң чурттакчыларының болгаш удуртукчуларының санал-оналын дыңнап, оруктарның септелгезинге хамаарыштыр тодаргай шиитпирлерни ол хүлээп ап келген. Сөөлгү үш чылдарда оларның түңнелдери көскү, республикада оруктарның шынарының экижээнин чурттакчы чон, эң ылаңгыя чолаачылар демдеглеп турар.
Найысылал Кызыл хоорайда чиик автомашиналарның саны чылдан чылче көвүдээш, чамдык кудумчуларда харын-даа мырыңай сыңышпастаар чыгыы апарган деп болур. Ооң-биле холбаштыр хоорай иштинге автомобиль шимчээшкини нарыыдаан, эрткен-дүшкен чадаг кижилерге база элээн ондактыг апарган. Ынчангаш Кызылдың кудумчуларында оруктарга автомобильдер болгаш чадаг кижилер шимчээшкининге таарымчалыг болгаш айыыл чок байдалды тургузары-биле оларны сөөлгү ийи-үш чылдарда делгемчиди септеп, эң хайым шимчээшкинниг оруктарның кыдыын дургаар айыыл чок демир херимнерни тургускулаан.
Хоорайның төп Ленин, Кочетов кудумчуларда, Национал дыштанылга парыгы – Интернациональная кудумчузу кварталда, Кочетов биле Комсомольская кудумчуларның белдириниң чоогунда орук участоктарын кыдыын алгыдып, машиналар тургузар “кармактарны” тутканы автотранспорт шимчээшкининге элээн эптиг апарган. Машина-балгат улам-на көвүдеп турар болгаш, ол “кармактарга” автотранспорт амгы үеде сыңышпастаан. Кочетов – Интернациональная, Кочетов — Комсомольская кудумчуларның белдиринде дээш хоорайның чамдык кварталдарында эрги чуртталга бажыңнарын бузуп кааптарга, ол девискээрлерде куруг чер участоктары тыптып келген. Ол черлерге чиик автомашиналар тургузар шөлдерни тудар дугайында айтырыг көдүрлүп турар. Биргээр чугаалаарга, дүүн шиитпирлеттинген болгу дег бо айтырыг бөгүн “кармактарга” сыңмастаан. Ону шиитпирлээри даартагы хүннүң ажыл-херээ болуру чугаажок.
Титов биле Бай-Хаакская кудумчуларда оруктуң капитал септелгезин чорудуп, ону калбартып, аай-дедир ийи-ийи дилиндекке машина-техника шимчеп болур кылдыр септеп дооскан. Иркутск кудумчуну калбартыр асфальтылап, аңаа шимчээшкинни Бай-Хаак кудумчуже үндүргени Кызылдың төп болгаш мурнуу микрорайоннар аразынга автомобиль шимчээшкининге эптиг апарган. Бо кудумчуларда оруктар автомобильдер шимчээшкининге таарымчалыг амгы үениң оруктары апарган деп болур. Кызылдың ортузун дургаар шөйлүп чоруткан Рихард Зорге биле Шевченко кудумчуларның оруктарын “Регион болгаш тус чер орук четкизи” төлевилелдиң акша-хөреңгизиниң күсели-биле чалдап, оларны асфальт-биле шыпканындан Рабочая кудумчузунда хөй автомобиль шимчээшкини ынаар чайлып, элээн чиигээн. 2021 – 2022 чылдарда Кызыл хоорайга айыыл чок болгаш шынарлыг оруктарны тудар талазы-биле ажылдарның чамдык кезиин безин санаарга, эвээш эвес ажылдар кылдынган-дыр.
2023 чылда Кызыл хоорайда оруктар септелгези ооң кыдыг-кызыгаар кудумчуларынче чайылган. “Орук-тудуг-транспорт” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң ажылдакчылары РПС, “Обувь” садыг баазаларының чоогунда, хөй автомобиль шимчээшкинниг Каменистая кудумчунуң оруунуң септелгезин апрель айның баштайгы хүннеринде эгелээн. Бо кудумчуда оруктуң эрги асфальтызын сөп, ону машиналарга чүдүргеш, өскээр сөөртүп, оруктуң сай таваан бедидир чалдаар, ону тырый бастырар дээш кылган ажылдарның хемчээли улуг болган. Оларны кылып чорударынга 23 миллион рубль акшаны чарыгдаан. Бо кудумчуда узун дурту 700 метр оруктуң дооразын 7 метр кылдыр алгыткан, ооң бир кыдыын дургаар чадаг кижилер кылаштаар тротуарны чаткан, оруктуң ийи талазынга электри сайгылгааннарының чагыларын тургускан. Амгы үеде бо оруктап машина-балгат чоруп турар. Кызыл хоорайның мурнуу микрорайоннарының машина-балгаттыг чурттакчылары Каменистая кудумчулап РПС, “Обувь” садыг баазаларынче чоруп турар апарганындан ооң-биле чергелештир чыдар Оюн Күрседи кудумчузундан автомобиль шимчээшкини Каменистая кудумчузунче чайылганындан Оюн Күрседи кудумчузунда орукта автомобиль шимчээшкини элээн сыыгаан болбайн канчаар.
Кызыл хоорайның база бир хөй автомобиль шимчээшкинниг кудумчузу — чоокку Каа-Хем суурже шөйлүп чоруткан Колхозная. Бо кудумчуда орукту аай-дедир дөрт дилиндектерлиг кылдыр алгыдыр септээрин 2023 – 2024 чылдарда боттандырар ужурлуг. Оруктуң септелгези элээн нарын байдалда чоруп турар, чүге дизе ооң адаанда чер иштинде суг, чылыг дээш өске-даа четкилер бар. Оруктуң чаартылгазының үезинде Кызыл – чоокку Каа-Хем аразынга автотранспорт шимчээшкинин таарыштыр организастаар ажылды орукчулар болгаш оруктар шимчээшкининиң айыыл чок талазы-биле албан черлери чорудуп турар.
Ниити узун дурту 4 километр оруктуң 2 километрин бо чылын септеп доозар, арткан 2 километрни — 2024 чылда. Колхозная биле Магистральная кудумчуларында оруктарның аразынга доора кудумчуда оруктарны алгыдыр септээн. Чуртталга бажыңнарын, улуг школаны тудуп турар Спутник микрорайонче хоорайның Первомайская микрорайондан дорт үне бээр арга тургустунган. Бо септелге ажылдарынга чарыгдаар акша-төгериктиң ниити түңү 600 миллион рубль. Колхозная биле Магистральная кудумчуларда оруктарның септелгези 2024 чылда бүрүнү-биле доосту бээрге, ыраккы Каа-Хем биле Кызыл хоорай аразынга автотранспорт болгаш чадаг кижилер шимчээшкини улам айыыл чок болуру чугаажок.
Кызыл биле ыраккы Каа-Хем аразында оруктуң септелгези ышкаш улуг хемчээлдиг ажылдардан аңгыда, хоорайның иштинде оруктарда автотранспорт шимчээшкининге эпчок, харын-даа мырыңай айыылдыг бооп болур участоктарны чаартып турары база эки. Барыын кожууннарже угланыышкынныг Р-257 улуг орук биле Кызыл чоогунда солагай талакы дачаларже оруктуң белдиринге автотранспорт шимчээшкини эпчок, аңаа автомобиль озал-ондактары болуп-даа тургулаан. Ол белдирни алгыдып, аңаа шимчээшкинни долгандырыг угланыышкынныг кылганын чолаачылар эки ажыл-херек деп демдеглеп турар. Спутник микрорайоннуң чоогунда Магистральная – Полигонная кудумчуларының белдирин алгытканы база автотранспорт шимчээшкинин эптиг болдурган. Чүгле бо оруктар белдиринде эвес, хоорайның оруктарының өске-даа участоктарында чаартылга ажылдарын орук-тудуг организациялары чорудуп турар. Ында ажылдарның хемчээли дыка улуг эвес, “үүрмек” кылдыр санадып-даа турар болза, Кызылдың иштинге автомашиналарның болгаш чадаг кижилерниң ыңай-бээр чоруурунга эптиг, айыыл чок болурунга эки салдарлыг.
Кызыл хоорайның иштинде оруктарының септелгезин, чаа кудумчуларга оруктарның тудуун моон-даа соңгаар дүргедедир болгаш шынарын экижидер дээш, орук-тудуг организацияларының техниктиг күчү-күжүн күштелдирип турар. Эргилээн машина-техниканы ажыглалдан үндүрүп, орук тудуунуң чаа технологияларынга таарыштыр чогаадып кылган, бедик бүдүрүкчүлүг амгы үениң техниказы-биле солууру республикага оруктарның тудуун болгаш септелгезин дүргедедип, шынарын экижидип турар.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №80 2023 чылдың октябрь 21
