2024 чылда Кызыл хоорай 110 харлаар. Ону 1914 чылдың апрельде Урянхай крайның административтиг төвү кылдыр тургускан. Баштайгы ады — Белоцарск. Ак хаанның, Николай II-ниң хоорайы дээни ол.
Хоорайны тургузар черни Урянхайның көшкүн орус чонун таарыштыр тургузар чериниң эргелекчизи Владимир Габаев шилип алган.
Хоорайның тудугжуларын бүгү Сибирьден чыгган: Томск, Красноярск, Иркутск. Ыяшты Бии-Хемни таварыштыр Тожудан даап салдадып, чугайны өрттеткеш, Каа-Хемни куду бадырып, тууйбуну маңаа ол-ла черинге кылып турган. Ол үеде тудугнуң эң нептереңгей хевири– чартыы черже касканнанып кире берген чавыт бажыңнар. 1914 чылдың майда баштайгы албан бажыңнарын, Енисейни кежир кежигни болгаш ыяш дилдирер черни туткан. 1914 чылдың август ортан үезинде хоорайга 18 албан бажыңын база 54 чуртталга бажыңын туткан. Аңаа 468 кижи чурттап турган.
1915 чылдың апрельде хоорайга эмнелгени, 1916 чылда барактарның бирээзинге уруглар садын ажыткан. Ынаар 47 уруг барып турган. 1918 чылда эрге-чагыргага большевиктер келген соонда, хоорайны Урянхайск деп эде адаан, а ооң соонда большевиктерниң соон дарый колчакчылар чагыргага келген. 1919 чылдың июль 19-та кызыл партизаннар Колчактың эрге-чагыргазын дүжүрген. Оон бээр бир ай эрткенде, Белоцарск тулчуушкунунуң үезинде хоорайның албан черлериниң кол нуруузунуң оран-савазы узуткаттынган.
Сибирьге большевиктерниң тиилелгезиниң соонда Урянхай крайның көшкүн орус чонунуң шуулганынга Белоцарскыны Красный деп, а 1926 чылда Кызыл деп эде адаан.
Совет чоннуң немец фашизмге удур демиселиниң, Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында (1941–1945 чч.) Кызыл хоорай Совет Шеригге дуза кадарынга тыва чоннуң күжүн мөөңнээр төп апарган.
Күжүгет Шойгу аттыг культура фондузунуң медээзинден А. ХЕРТЕК белеткээн.
Чурукту интернет четкизиннден алган.
«Шын» №28 2024 чылдың апрель 13
