ТЫВА ТЕЛЕВИДЕНИЕНИҢ ТӨРҮТТҮНГЕН ХҮНҮНГЕ
Тыва журналистиканың болгаш тыва телевидениениң хоочуну, ССРЭ-ниң телевидение болгаш радиозунуң тергиини, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы Д.Д. Сотпа-биле профессионал байырлалының бүдүүзүнде болган чугааны номчукчуларывыска бараалгаттым.
— Дыдый Давааевна, профессионал байырлалыңар уткуштур силерге байыр чедирип тур мен. Ак-көк экранның кадыны-ла болгай силер, тыва телевидениениң төөгүзүн кымдан артык билир, аңаа ажылдап эгелээн баштайгы “хараачыгайларның” бирээзи деп хүндүлеп чоруур бис.
Силерни телеэкрандан көөр дээрден башка, ужуражып чораан эвес, бир катап “Хемчиктиң сылдызы” солуннуң чанында “Төрээн дыл” ниитилелиниң кежигүннери 3 кижини Барыын-Хемчик кожуундан төлээледип теледамчыдылгага киржир кылдыр найысылал Кызылче чоруткан чүве. Ол дээрге, ынчан чаа эгелеп чоруур чогаалчы, “Тыва даг-дүгү” комбинадының ажылчыны Маадыр-оол Ховалыг, полиграфист Семен Сарыглар база мен. Телестудияга келгеш, силерге ынчан бир дугаар ужуражып, көрген мен. “Аажок шыңгыы кижи-дир аа” деп бодап, телевизордан көөрге база-ла шыңгыы көрүштүг, безин хүлүмзүрбес ийик деп сестип органымны сактыр-дыр мен.
– (Каттырбышаан) Ажылывыс аайы ындыг турган болгай, янзы-бүрү утка-шынарлыг албан ёзузунуң медээлерин номчуур. Ылаңгыя эң эгезинде политика, делегей байдалынга хамаарышкан медээлерни номчуп ора, шыңгыы болбас аргаң чок, алыс бодуң девидеп орзуңза-даа, көрүкчүлерге эскертпес дээш, туттунар апаар.
Сөөлүнде эскерип, билип кааным, кадыкшыл байдалым ол орта аажок салдарлыг болуп турган чүве ышкажыл. Муңгаш студияга, хөй чырыкка тыныжым чедишпестей берген ышкаш апаар турган, ынчап кээрге ала-чайгаар арын-шырайың база өскерлип, баксырап турбайн канчаар. Ленин ордениг эмчи Доржу Көк-оолович Куулар "Боскуңда дагаа чуургазы дег борбаңайнып турар чүвени дораан кестир, чүрекче халдаар болдур ийин" дээн. Зоб мени ынчаар хилинчектеп турганы билдинип келген соонда, эмнедип, кезиишкин эрткеш, ам оожургаан-дыр мен ийин.
– Сөөлүнде силерниң медээлериңерни доктаамал дыңнап, дамчыдылгаларыңарны көрүп, концерттерге башкарыкчылап турарыңарны көргеш, телеэкранга-даа, сценага-даа аянныг алдынып билириңер, дыл-домааңарның тода, утка-шынарлыын эскерип, силерни магадаар апарган мен. Чогум телевидениеже кокпаны кажан, канчап изээниңер ол, Дыдый Давааевна?
– Өөм ээзи Алаң-оол Түлүшович дээди эртемниг агроном кижи болгаш, ол доктаамал сургакчылаашкында, хову-шөлде чоруур, ажылының аайы ындыг. 1966 чылда ону Тыва АССР-ниң Улусчу контроль комитединиң инспектору кылдыр томуйлаан, ынчангаш Чөөн-Хемчик кожуундан Кызылче көжер ужурга таварышкан бис. Көжүп турар хүнүвүсте телевидениеге тывалаар херээжен дикторлар мөөрейи эгелей берген турган чүве-дир. Өөм ээзи кожаларывыстан ол дугайында билип алгаш, мени көгүдүп-ле эгелээн. “Дыка дыштыг ажыл ышкажыл, өрү-куду сургакчылап чоруп-даа турбас, чаңгыс черге олура, номчуттунуп орар. Уран чүүлге хамаарылгалыг кижилерни чалап турар дидир. Сээң ол талазы-биле арга-дуржулгаң бар ышкажыгай. Барып киржип көрем” деп бо. Телевидениеге дикторлаар хамаан чок, ол телевизор дээр хааржакты Красноярск чорааш чаңгыс-ла катап көрген кижи-дир мен, сонуургаваан-даа мен. Ынавайн шаг болган мен.
Ол үеде чон уран чүүл көрүлделеринге аажок идепкейлиг киржир турган. Бир катап көрүлдеге чөөн-хемчикчилер база катап тиилекчи болган соонда, Ганна Куулар биле мени Кызылче келдирткен. Ленинградтың театр болгаш кинематография институдунче өөренип чоруур силер, ооң бетинде бир чыл студия курузунга өөренир силер дээн. Ынчалдыр үш чыл өөренип турар оолдар, кыстар аразынга киргеш, студийжилер апарып, улуг артистерниң ажылын көрүп, өөренип кирипкен бис. Башкыларывыс — А.Б. Чыргал-оол, Р.Д. Кенденбиль, В.Ш. Көк-оол. Диплом ажылы дужаап тура, ийи шииге ойнаан мен. Таныштыг апарган турган үем чүве. “Бальзаминовтуң кадайланыышкыны” деп шииге ойнап тургаш, Бальзаминов-биле (Л. Солун-оол) ошкажып турарымны көргеш, таныжым Алан-оолдуң ава-ачазы ыядып, куду көрүп алгаш олурганнарын эскерип каан мен. Оон улаштыр гастрольдар эгелээн. Өөредилге дооступ турда, дипломну холга апкаш, Ленинградче өөренмес мен деп шиитпирлеп алган мен. Көк-оол башкыга буруум миннип, ол дугайында таныжым-биле кады баргаш чугаалаан мен. Студийжи чорааным дээш, Алан-оол Түлүшович уран чүүл талазы-биле дуржулгалыг сен деп турганы ол ышкажыл.
Өөм ээзиниң аайынга кирип, мөөрейге киржирин чөпшээрежипкен мен. Ол мени телевидение черинге машиналыг чедирип кааш, ажылдап чорупкан. Чаа көжүп келгеш, чүъгүвүстү безин аайлап четтикпээн бис.
Кеттинип алганымның чөгенчиин телевидение чериниң хериминиң иштинде мөөрейге киржир дээш келген хөй аныяк кыстарны көргеш, ам кээп эскерип каан мен. Сактырымга, кодан хой аразында кодур өшкү ышкаш мен. Алыс пөрүк чаңныг болгаш, девидеп-ле, хөйнү бодап тур мен. “Та чүнү айтырар чүве, та чүү деп харыылаар ужурлуг чүве. Бо кыстарның аянныг, чараш деп чүвезин, мени канчап оларга деңнээр боор. Че-че, бээр хей-ле келген-дир мен”–деп бодааш, дезиптер дээш дап берип чорумда, кара “Волга” халдып келгеш, доктаай каапты. Оон даргалар (жюри кежигүннери-ле турган боор) үнгүлеп келди. Бир улуг дарга мени көргеш: “Мөөрейге киржип кааптың бе?” — дидир. Дүүн-не эгелээн мөөрейден озалдаанымны чугааладым. “Бир-тээ чедип келген кижи озалдап-даа болза, киржир-ле болгай” — дээрге, катап барып оочурнуң соонга туруп алдым. "Думчукка тулганда, бызаа сугжу" дээни дег, оочурум кээрге, кирдим-не. Саазында парлап каан чүүл тутсуп берген. Девидээнимден сактырымга, үжүктер чүгүржүп турар ышкаш, дыдырадыр номчуп каапкаш, үнүп кел-ле: “Ам черле бээр келбес-тир, дөмей-ле мени каяа алыр чүвел” – деп бодап алдым. Кежээ бажыңга олурувуста телефон кыңгырткайны берген. “Даарта база улаштыр киржир силер” – деп, бир херээжен кижиниң үнү шыңгыы дыңналды. Катап-ла девидеп эгелээн мен. Ынчалдыр чеди хонук дургузунда уламчылаан мөөрейге киришкен хөй улустуң аразындан мени шилип алганын чарлаптарга, кулаамга бүзүревээн мен. Ынчалдыр телевидение амыдыралынче кирген кижи-дир мен ийин. А оруум изекчизи, мөөрейге киржиринче албадапкан дарга, Күжүгет Серээевич Шойгу дээрзин ооң соонда билип каан мен.
— Кады эгелээн эш-өөрлериңерни, коллегаларыңарны сактып көрээлиңерем. Баштайгы дагдыныкчыңар кым ирги, Дыдый Давааевна?
— Чаа ажыттынып турар тыва телевидениеге ажылдаары-биле Бийскиден арга-дуржулгалыг телевидение ажылдакчылары чедип келген. Оларның аразында дуржулгалыг диктор — кайгамчык чараш үннүг Сергей Дмитриевич Кондинкин. Канчаар алдынарындан эгелээш, кандыг темпилиг номчуурунга чедир – шуптузун ол меңээ айтып, өөредип турду. Аажок биче сеткилдиг, ажылынга кончуг бердинген кижи. Эге дээрезинде бийскижилер телестудияга чурттап турган. Сергей Дмитриевич удаваанда бир өрээл квартира алды. Авазы, кадайы, уруу – дөртелээ чурттап турдулар. Ажылывыс сыгыр даң бажыңдан орай дүнеге чедер. С.Д. Кондинкин радиога база дикторлап турган болгаш, болза-даа чай чок. Каш чыл эрткенде, өөнүң ишти даргаларывыска чедип, “Уруунуң кижизидилгезинге киришпейн турар, кадыы кошкак – чигир аарыглыг кижи бодун камнавайн ажылдап турар” – деп хомудал киирип тургаш, радиода диктор ажылындан хостадып кааптарга, Кондинкинге улуг согуг-биле дөмей болган, шуут сагыш аарып, бергедээн-не болгай. Дыка ынак кижи-дир ийин, радиога-даа, телевидениеге-даа. Улус-чон аңаа дыка ынак, эмин эрттир хүндүлээр турган. А ол боду аажок биче сеткилдиг, угаанныг, кандыг-даа кижини ажык чугааже үндүрүп шыдаар турду. Та чеже чагаалар ап турду ыйнаан. Бир орус херээжен студияга чедип кээрге, ол дыка эпчоксунуп, баш сугар чер тыппайн орар эвейикпе. Таңды кожуундан келген аалчыны Кондинкинниң дилээ-биле мен бажыңымга хондурдум. Чана бергеш, ол херээжен тушёнкалар чорудуп бээрге, чаңгызын-даа ажытпайн, дедир чорудуптар турду. Аажок шынчы, чөптүг чорукка ынак кижи. Амыдыралының сөөлгү хүнүнге чедир (1993 чылдың октябрь) мергежилинге, телекөрүкчүлеринге шынчы болуп арткан өңнүүм, дагдыныкчым, башкым-дыр. Тыва телевидениеге улуг чидириг кылдыр хүлээп көөр чордум.
(Уланчылыг)
Светлана БАЛЧЫР, “Шынның” хоочуну
«Шын» №42 2024 чылдың июнь 8
