Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Озвучка выделенного текста
Настройки
Обычная версия
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы
(видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию
Настройки Обычная версия
Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы (видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию

Ак-көк экранның кадыны

14 июня 2024
34

ТЫВА ТЕЛЕВИДЕНИЕНИҢ ТӨРҮТТҮНГЕН ХҮНҮНГЕ

(Төнчүзү. Эгези №42 "Шында")

— Радиога база дакпырлап ажылдап турган силер бе?

— Телевидениеге херээжен үнге мөөрей доостурга, ажылдай бээрим билек, радиога дикторлап ажылдап турган Галина Домур-ооловна Дүгержаа, тыва дылче кинолар очулдурар тускай салбыр (Иркутскудан) Кызыл хоорайга ажыттынарга, ооң кол удуртукчузунга ажылдаары-биле чоруй барган. Тыва дылга дыка хөй уран-чечен фильмнерни хөгжүм-шии театрының артистериниң ачызында телеэкрандан чон сонуургап көрүп турган. Доктаамал ажылдаар херээжен диктор тывылгыже, ажылдаан мен.

Радиостудия ынчан Комсомольская кудумчузунда амгы «Шевер» мастерскаязы турар черге, ТАР үезинде-ле тыва радионуң ажылдап эгелээни бичии казанак бажыңчыгашка турган. Ол 1970 чылда радио бажыңы телевидение чанынга туттунгуже аңаа ажылдап турду.
Радио биле телевидение аразы ырак. Чаа ажыттынган телевидениеге Комитет даргазы Н.Д. Ширипейниң УАЗик машиназы бар, машина-техника аймаа чүгле ол-ла турган. Хоорай иштинге улуг сарыг гармошка автобустар чоруп турган, такси ховар, кончуг бөдүүн үе.

Ынчан радиога ажылдап турган диктор Допчаа Монгуш Чыпсынмааевичиниң диктор ажылынга мергежээнин магадаан мен. Бир эртен радиога кайывыс-даа озалдап келген бис: Допчаа акый медээлерни меңээ номчуттуруп кааш, тыва дылче очулга чок СЭТА (ТАСС) материалдарын аңаа номчааш, саазынга биживейн-даа, орус дылдан тыва дылче ол ояар тывалап номчуп каарга, дыка-ла кайгаан мен.

— Мен база «Шын» солунга Чыпсынмааевич-биле ажылдаар аас-кежиктиг болган мен. Очулга килдизинге А.А. Дүгержаа-биле ажылдап турду. Ынчан бижик кагар машинага фортепианога ойнаан дег, тускай аялгалыг болгаш дүрген парлаарын магадаар турдум. Машбюронуң машинакчылары безин ынчаар парлаттынмас чүве. Ону магадап, өттүнүп парлаттынар мен де. Бир хүн Шаңгыр-оол Андреевич Доржу (үлетпүр, тудуг, харылзаа килдизинге кады ажылдап турган бис) кабинетче кирип келгеш: «Ой, эжен-не бо, Чыпсынмааевич канчап бистиң өрээлде парлаттынып олурары ол деп бодадым» — деп, мени кыжыра аарак мактаанын сактып келдим.

«Шын» солунга кады ажылдап турган улуг башкыларымның аразында телевидение, радиога ажылдааннар хөй дээрзин сөөлүнде билип кагжык мен: мени ажылга хүлээп алган баштайгы редакторум В.С. Шаравии, улуг журналистер Таан-оол Хертек, Сандро Маады, Салчак Чигжит, Шаңгыр-оол Доржу.


— Оо, дыка шыырак журналист башкыларлыг чораан-дыр сен але. Ол үеде «Шын» солунну журналист кадрлар белеткээр талазы-биле «амыдырал университеди» дээр турган. «Шын» солунга ол үеде ажылдап турган корреспондент бүгүдеги массалыг информация чепсектеринге каяа-даа, илдик чок ажылдай бээр чүве.

— Дыдый Давааевна, Анатолий Серен Питерже көжүп чоруп турда, ужуражып үдээн каш кижилерниң бирээзи болгай силер…


— А.С. Серен кончуг аныяк тургаш-ла телевидениениң кол режиссёрунга, директорунга болгаш телерадиокомпанияның даргазынга база ажылдаан, уттундурбас солун утка-шынарлыг дамчыдылгалары телевидениениң алдын фондузунда арткан чүве. Бажыңын садыпкан, ам даарта чоруур дээнин озалдап дыңнааш, Люба Шойдук, Татьяна Байынды суглар кафеге ужураштывыс … А.С. Серенниң уруу үш уруглуг, оларның аразында Данил деп оол бар, кырган-ачазын дөзээн, Анатолий Серен ол оолга кедергей ынак. Данилге ооң ынакшылы ону Питерже апарган деп болур.

«Назы-харың-даа шору улгады бердиң ышкажыл, «каарган кас эдергеш, даванын доңурган» деп үлегер домак бар болгай, арай-ла чазып турбаан сен бе, дуңмам? – дээримге, — Амдыы чылын Тывамче дөмей-ле чанып келир мен — диди. Чыл четпээнде, А.С. Серен чок апарган деп дыңнадыг кээрге, Культура яамызы, Чазак бээр, чуртунче, эккээринге дузалажыыл деп сүмелээрге-даа, өөнүң ишти чөшпээрешпээн деп дыңналган. Тыва чуртунуң хөгжүлдезинге ам-даа эки чүүлдерни хөйнү кылып болгу дег, ховар талантылыг кижи электен чоруй барганы, чонунга кончуг когарал-дыр ийин.

— Бо хүннерде тыва телевидениениң юбилейлиг хүннери болгай, бо чылын тыва телевидение тургустунга-ла, 58 чыл болуп турары ол бе, Дыдый Давааевна?


— Ийе, ындыг. Мээң үемде телеэфирже үнер дамчыдылга бүгүдези – бүдүн коллективтиң кылган ажылының түңнели болур чүве, амгы үеге деңнээрге. Редактор, режиссёр, дузалакчы режиссёр, үн режиссёру, телеоператор, кинофотооператор, чырыдыкчы, инженерлер дээш-ле баар.

Тыва телевидениениң тургустунарынга, ооң хөгжүүрүнге дыка хөй нация чон, янзы-бүрү мергежилдиң чогаадыкчы ажылдакчыларының ажылының түңнели дээрзи билдингир. Оларның эң-не баштайгы, түңнелдиг, чогаадыкчы ажыл-ижи-биле телевидениениң төөгүзүнге арткан кижилерни адаарга мындыг:

Редакторлар: Окан-оол Кыргысович Намчылак, Олег Одербеевич Сувакпит, Салим Сазыгович Сүрүң-оол, Дакан-оол Ензакович Ондар, Чигжит Авыр-оолович Салчак, Алексей Такталович Кумаяк, Мария Федоровна Якушева, Петр Грещенко…

Режиссёрлар: Сергей Алексеевич Байыр, ол чогаадыкчы салым-чаяанныг баштайгы дээди эртемниг телережиссёр, редактор-даа. Ол 1964 чылда ТЮЗ-туң (Элээди уруглар театрының) бирги тургузукчузу. Людмила Михайловна Бу- янова — школа дооскаш-ла келген, ховар дээн чогаадыкчы салым-чаяанныг, талантылыг кижилерниң бирээзи чүве.

Бийск хоорайдан Сергей Кондинкин, Галина Гаркавая, Валентин Клиндухов, Юрий Косарьков, Абакандан Александр Конушкин, Нелля Лысенко.

1966 чылда режиссёрнуң дузалакчызы Светлана Нордуповна Хертек.
Эң баштайгы телеоператорлар: Александр Ортеней, Иван Рассказов, Валентин Клиндухов, чырыдыкчы Николай Панкратов, баштайгы үн режиссёру Анатолий Зайцев, Валентина Носкова, студияның ажылчыны Павел Чимит.

Карма Монгуш, Миша Норбу, Эремаа Ашак-оол олар 1967 чылда келген, ооң соонда А.А. Дүгержаа, А.И. Чараш-оол келгилээн, мындыг чүве.

— Телевидение ажылдакчыларының амыдыралында бергелер база тургулаар-ла ыйнаан але?


— Мында ажыл график, үе-шакка чагыртканында азы четтикпейн барган ажылын даартага чедир кылып доозар дээш, дүн ортузунга чедир-даа ажылдаар апаар, ынчангаш ол үеде чамдык аныяк өг-бүлелерниң аразында билишпейн баргаш, аразы ырап, өг-бүле бустур чылдагааннар база турган. Өг-бүле кежигүннери боттарынга камныг, бүзүрелдиг болуру – аас-кежиктиң үндезини, ындыг болганда, аныяктар мону медереп билип чоруурун күзээр мен.

— Теледамчыдылгаларны көрүп, дыңнап олурарга, чамдык кулакка эпчок, каңдай сөстерни бо-ла эскерер-дир мен. Чижээ: «адааннашкан» деп сөстү бичии оолдарга хамаарыштыр алыр болза, «бичии мөгелер күжүн шенешкен» дизе шын болгу дег. Бо хүннерде база бир чижек: «хоорай чаагайжыдылгазынга өөреникчилер «үүлезин киирген» дээр-дир, «үүле-биле», «үлүг-хуу» утказы аңгы сөстер-дир, оон-даа ыңай…


— Силерниң эскерип орарыңар ышкаш частырыглар хүн бүрү көвүдеп турар апарган. Мен көрген-билгенимни телевидениеже телефоннап-даа, солунга-даа бижий бээр-дир мен. Ында ажылдап турар аныяктар хөлчок кызымак, эр хейлер деп болур, чаңгыс четпези – арыг тыва дылывыс. Мээң бодалым, сүме-даа болгай-ла: хүн бүрү аныяк корреспондентилерниң частырыын эдип, оларга чөптүг, шын тайылбырны берип, угаадып олурар, тыва дылды кончуг эки билир кол редактор болган болза, улуг даргазы-даа эвес. Шаанда ышкаш, неделя санында дамчыдылгаларны сайгарар хурал – летучкадан хөйнү билип алыр боор чүве. Тыва дылда кончуг эки, кол редакторну чогаалчылар, очулдурукчулар аразындан тып шилип ап болур-дур. Эки ажылдыг редакторларны илередип шаңнап, мактап болгай. Тура-соруктуг аныяктарны үндүрер-киирер дивейн, оларның частырыын эдип, өөредип алырында. Ажылдаар күзели бар-ла болза, шүгүмчүлелди хүлээп, частырыгларын эдип алыр апаар.

— Дыдый Давааевна, силерни хөй ажы-төлдүг ава, кырган-ава деп билир мен. Часпаан боор мен аа?


— (Каттырбышаан) Хөлүн часпаан-дыр сен. Бистиң улуг оглувус дээди эртемниг эмчи Орлан Алан-оолович бо чылын 60 харлаар. Кенним Арбитраж судунда ажылдап турар. Оларның оглу ийи дээди эртемниг. Уруу Айдысмаа юрист. Хеймер кызы Саяна Москвада студент. Уруувус Юля каш чыл бурунгаар чок болган, уйнуувус Адильяны бир харлыындан азыраан бис. 1995 чылда орук озал-ондаанга чок болган дуңмамның оглу, кызын азырап кагдывыс. Ынчан олар бирээзи 6, өскези 2 харлыг турган. Ам кайызы-даа дээди эртемниг кижилер болганы өөрүнчүг. Ажы-төлүвүстү өстүржүп каан өөм ээзи Алан-оол Түлүшович 2004 чылда чок болганы-ла харааданчыг. Уйнуктарым чедиишкининге өөрүп чурттап чоруур кырган-ава-дыр мен ийин.

Светлана БАЛЧЫР, “Шынның” хоочуну.

Чуруктарны маадырның архивинден алган.


"Шын" №43 2024 чылдың июнь 12