Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Раиса Чүлдүмовна Ховалыг 75 харлап турар. Чиңгежек дурт-сынныг, борбак орлан карактарлыг, баштак чаңныг эмчи, чогаалчы болгаш анаа-ла эки эш, угбай база ава-биле бо-ла ужуражыр болгаш эшсинип, угбазынып турар апарган мен.
Кижи хөөкүй амыдыралынга кандыг бергени, кандыг кежикти четтирбес дээрил?! Чүгле мөзү-шынары бедик кижи экини-даа, багайны-даа амыдыралының шылгалдазы деп көрүп чоруур. Раиса Чүлдүмовна ындыгларга хамааржыр.
Ада-өгбем чурту – Сүт-Хөл
“Ава-ачам кайызы-даа Сүт-Хөл улузу. Авамны улус татар уктуг дээр чүве. Ынчангаш ындыг боор, арын-шырайывыста Ортаакы Азияның улустарынга дөмей чүве бар. Ачам аажок шевер. Ол сууржуң амыдыралдың эгезин салырынга киирген үлүг-хуузу улуг. Тудугжу кижиниң ажыл-ижи дыка буянныг деп көөр-дүр мен. Ачамның туткан бажыңнары ам-даа эңдерик турлар. Ооң холу-биле туткан бажыңнары элээн каш салгалдың ажы-төлүнүң өскен-төрээн бажыңнары болуп чорууру меңээ улуг чоргаарал" — деп, Раиса Чүлдүмовна сактып чугаалаар кижи.
Ол парлап үндүреринге белеткеп турары “Ак-көк Сүт-Хөл төлү-ле мен” деп чаа номунда Октябрь хувискаалының үезин ачазының ук-төөгүзүн таварыштыр дыка солун кылдыр төөгүп бижээн.
Амыдыралым ожуунуң даштары – ажы-төлүм
Ава кижиниң өөрүшкүзү ажы-төлүнде. Раиса Чүлдүмовнаның улуг оглу Аяс Алдандайович даг инженери деп ховар мергежилдиг. Эвээш санныг тыва шахтерларның бирээзи. Ортун оглу Алдай-Мерген Алдандайович база республиканың көскү ажылдакчызы, ажылдаан адырынга-ла ак сеткилдиг ажылын бадыткап чораан, амгы үеде ТР-ниң Чазааның чанында Даштыкы экономиктиг харылзаалар талазы-биле агентилелдиң удуртукчузу. Уруу Айлаңмаа экономист мергежилдиг. Хоорай чагыргазында ажылдап турар. Уругларын санай адаптарга, аваның ажы-төлүн эртем-билиг чедирип алыр дээш, оларны ажыл-ижи шуудазын дээш ажылдап чорааны, сагыш човаашкыны көстүп келир. Оон аңгыда, кандыг-даа мөзү-шынар ажылчы шынарны өг-бүлеге хевирлээр. Аваның үлегери, ажылынга бердинип, чыдын чок чорааны безин уругларының ажыл-ижинде көрүнчүк ышкаш көстүп турар.
Уругларының ачазы аныяанда чок болурга, чааскаан оларны өстүрүп, ава-даа, ача-даа кижиниң шиитпирлээр айтырыгларын күүседир байдалдар тургустуна бээрин ол бир-ле аныяк иени чугаалажып олура, демдеглей тыртып каап олурарын эскерер мен.
Бир чечен чугаазында ие кижиниң чиигеп тургаш, таваржыр бергелерин бодунуң эрткен оруун таварыштыр чедингир кылдыр бижээн.
Политика айтырыы – өг-бүлениң сонуургалы-дыр
Чоокка чедир эки чурттап турганывыс ол ыйнаан, чуртта политика чүгле дээди эрге-чагыргада кижилерниң сагыш човаашкыны деп көөр чүве. Ам ол өг-бүле бүрүзүнүң сонуургалы апарганы чуртта байдалдың дүшкүүрлүүн бадыткап турар.
“Соңгулда барбас улусту кайгаар мен. Ол дээрге хамааты туружун илередир хемчег ышкажыл. Кандыг-даа болза, хамааты туружун илередип баар болза эки.
Мен телевизорга “Медээлер” көрбес болзумза, шуут бир чем чивээн ышкаш болур мен. Оон “Шын” солунну номчувас болзумза, бир-ле төрелим-биле үр харылзашпаан ышкаш болур мен. Күрүне деп далайга мен күжүрнүң аксы-сөзүм, бодалым кайын дээштиг деп билир-даа болзумза, ол далай мен ышкаш дамырактардан, кижилерден тургустунган, ынчангаш чыда өлүр чылан эвес дээш, шупту чүүлдү билген, бир-ле чүвеге киришкен турар ужурлуг мен деп санаар мен” – деп, ол чай кадында чугаалай кааптарга, дыка чөпсүнген мен.
“Өске чуртка артар часкан” деп чечен чугаазында ССРЭ-ниң Чепсектиг Күштериниң Украинага турган шериг кезээ ССРЭ дүжерге, эмчиге чыткан солдат боду түреп тургаш, чанып келгенин бижээн. Кандыг-даа чоннуң аразында эки-даа, багай-даа кижилер барын мында кончуг көскү кылдыр чырыткан.
Ынчангаш, шынап-ла, политика чүгле эрге-чагырга тутканнарның ажыл-ижи эвес, а кижи бүрүзүнүң, өг-бүле бүрүзүнүң сонуургалы болур ужурлуг. А хамааты туруш, күрүнениң кезээ мен деп медерелди бичиизинден көргүзерге, уруглар кудумчуга чүве үрегдевес, кудумчуда сандай-даа мээң, биске кылган эдилел деп камнаар болур деп, чогаалчы угбам чугаалаарга, аажок чөпсүндүм.
Чонум, силер эвес болза...
Раиса Чүлдүмовна кадык камгалал адырының хоочуну, тергиини, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы кижи. Ол аныяк үезинде харылзаа адырынга ажылдап база четтигипкен. Школа дооскаш, дээди өөредилге черинче дужаап кирип шыдавайн баргаш, Кызылга почтачы болуп ажылдап тургаш, Тываның алдарлыг чогаалчылары С. Сарыг-оол, С. Сүрүң-оол, М. Өлчей-оол дээш оон-даа өске дыка хөй ат-сураглыг кижилерге ужурашканын аажок чоргаарланып сактыр.
Дараазында чылда эмчи училищезинче кирип алгаш, ону дооскаш, төрээн кожуунунга дыка хөй чылдарның дургузунда чонунга ачы-дузазын чедирип, ак сеткилдиг ажылдаан. Ооң хинин кескен ажы-төлү санап четпес. Буянныг ие, хин-ие Раиса Чүлдүмовна кандыг-даа өөрүнчүг чүвени сактып чугаалап олургаш: “Кижиниң чону кончуг-ла болур, дуңмам. Ынчангаш кадык камгалал адырындан пенсиялап үнгеш, чонум алгап-мактаар чогаал ажылынче ханылап киргеним ол. А аңаа баштайгы базымны, бүзүрелди, өөрүшкүнү, сеткил ханыышкынны “Шын” солун берген” — деп чугаазын түңнээр кижи.
Айлаң ДАРЖАА.
Чуруктарны өг-бүлениң архивинден алган.
“Шын” №10 2025 чылдың март 20