«Бис Алтай Республикадан бис. Июль айда Донецк Улус Республикаже оглувусту дилеп чорупкан бис. Донда Ростов хоорайның бир госпиталынга балыгланган ийи тыва дайынчыга дужа берген мен. Олар меңээ Айсур Доржановна деп волонтёрнуң телефонунуң дугаарын ап бергеннер. Ол мени баазага чылыг-чымчак, кижизиг, бодунуң төрээн кижизи ышкаш уткуп хүлээп алгаш, дуза дилеп болгу дег улустуң дугаарларын ап берген. Ол үеде өөм ээзи Донецкиге оглувусту дилеп чоруп тургаш, Тывадан волонтёр Чаян Чойган-оолович болгаш база-ла бис ышкаш оглун дилеп чоруур тыва ада Аяс Щорсович-биле таныжып алган. Ай дургузунда өөм ээзи дыка хөй дайынчыларга ужурашкан. Ол тыва чоннуң демниин, эрес-дидимин, экииргээн магадап ханмаан. Сеткиливис ханызындан оларга бисти деткип турганы дээш быжыг кадыкшылды, амыр-тайбыңны, хөгжүлдени күзеп тур бис» – шак мындыг бижикти Интернет четкизинде бир мессенджерде тускай шериг операциязында чоок улузун дилеп турар бөлүкте салган. Ооң автору Айана деп аттыг тыва ук-төөгүлүг алтай херээжен бооп турар. Өөнүң ээзи-биле олар Донецкиде 19 харлыг оглун дилеп чоруп турар. Оларның оглу шериг албан-хүлээлгезин эрттирип чорупкаш, ада-иезинге ыыттавайн, керээ чарыпкаш, ТШО-же чорупкан болган. Айананың бижип турары Аяс Монгуш ылап-ла оглун дилээш келген маадыр ада болуп турар. Эгезинден тура-ла тускай шериг операциязында киржип турар арга-дуржулгазы бедик дайынчы оглу харылзааже үнмейн баарга, дилеп чорупкаш, дайын шөлүнде оглун ужулдуруп алган ёзулуг маадыр ада-биле ужураштывыс.
Аяс, Айхень Монгуштарның 5 ажы-төлүнүң улуг оглу Монгуш Ай-Херел Аясович Тываның күрүне университединге күш-культура башкызы кылдыр өөренип тургаш, 2 дугаар курс соонда, 2013 чылда, шериг албан-хүлээлгезин эрттирип чорупкан. 2014 чылда улаштыр Чечен Республикага гвардейжи артиллерия ротазынга, 2016 чылда Донда Ростов хоорайда «Росич» тускай хереглелдиң отрядынга, 2019 чылда Юрга хоорайның гвардейжи артиллерия бригадазынга керээ ёзугаар шериг албанын эрттирип турган. 2022 чылдан тура тускай шериг операциязынга албан-хүлээлгезин уламчылаан. Аңаа эрес-дидим киржип, 2 удаа частыышкынга таваржып, кемдээшкинни ап турган. Искраның маадырлыг чоруктарын Россияның Президентизиниң Өөрүп четтириишкин бижии, хөй санныг хөрек демдектери бадыткап турар. 2024 чылда 55115 гвардейжи даг-адыгжы бригаданың хайгыылчы батальонунуң 2 дугаар ротазының командириниң оралакчызы кылдыр томуйлаткан.
Алтай ие Айананың мындыг бижии база бар: «Айхень Юрьевна биле Аяс Щорсовичиниң оглу Ай-Херел Монгуш дугайында чугаалавайн барып шыдавас-тыр мен. Ай-Херелди дайын шөлүнден уштуп турган алтай шериглерниң чугаазы-биле бижип тур мен. Кажан олар Ай-Херелдиң чыдар черинге чоокшулап чеде бээрге, шөлдү трактор-биле чардырып турган-биле дөмей болган. Бо-даа анаа эвес, кончуг шыырак дайынчы-дыр деп олар дораан билип кааннар. Байдалын көөрге, ол төнчүзүнге чедир дайылдашкан. Бодунуң болгаш кады чораан эштериниң октарын төндүр адыпкан болган. Оон мырыңай курун чешкеш, дайынчы бижээн автомадынга так шарып алгаш, холу-биле тулчурунга белен чыткан. Ап чеде берген шериглер ооң холунда автомадын арай боорда адырып алган. Мен бо дайынчыны «Россияның Маадыры» деп атка төлептиг деп санап тур мен. Дайынчы Ай-Херелдиң маадырлыг чоруу база катап тыва чоннуң коргуш чогун, эрес-дидимин, күштүүн бадыткап турар. Ай-Херел Аясовичиниң маадырлыг чоруун үстүнде органнар кичээнгей чокка арттырып кагбайн, Маадыр деп дээди шаңналды тыпсырының дугайында айтырыгны шиитпирлээр боор деп күзеп тур мен. Ооң үш чаш ажы-төлү артып калган. Маадырга алдар! Мөңге чырык тураскаал» дээш тейлей туткан холдар демдектерин салган. Шынап-ла, оглунуң маадырлыг чоруун дайынчылар ачазынга бадыткап берген – чыткан черин долгандыр украин шериглерниң дыка хөй мөчүлери чыткылаан. Дайынчы даалгаже ол 4 кижини баштап алгаш, июнь 24-те кирипкен. Ол дугайында ачазынче дыңнадып каан. Мооң мурнунда оглу даалгаларын күүседип кааш, үнүп келгеш-ле, ачазынче долгаар турган. Бо удаада сураг барган. Ада-ие хөлзеп, дүвүреп, аай-дедир шимченип, айтыртынып, сурагланып чөгел төнгеш, ачазы шуут-ла оглун дилеп чорупкан. Кызыгаарга баргаш, хыналданы эртип, оглун дилеп чоруур Андрей Куртов деп алтай кижиге дужуп алгаш, кайнаар-даа четкен: Донецк, Мариуполь, офицерлер, генералдар дээш кымнарга-даа ужурашкан. Дайынчыларның машиназын мунуп берип, аай-дедир сөөртүп, частыышкыннарны ийи караа-биле көрүп, хензиг черден өлүмден чайлап чорааш, оглунуң кезээнге чеде берген. Кайгамчык чараш, арыг-силиг блиндажтарны Искра удуртуп туткан деп дайынчылар ачазынга хөөреп берген. Хөлден 4 хире метр черде чунар-бажың база бар. Корум-чурумга, арыг-силигге ынак Искра даалгадан келген дайынчыларын чунар-бажыңче, улаштыр хөлче киир ойладыптарындан бээр хөөреп бергеннер. Черле аңнаар кижи болгаш, оларның автоматтарын база өйлеп берген. Бир шак иштинде 20 автоматты өйлеп бергенин Аяс Монгуш хөөреп олурду. Дайынчылар аразынга блиндажтарга чурттап чоруп турда, 20 ажыг хонук харылзааже үнмээн алтай сөөктүг Маадыр үнүп келген деп өөрүнчүг медээ дыңналып келген. Оглун дилеп чоруур ада ол дайынчыга ужурашкаш, Искраның чыдар чериниң уг-шиин тодаргайы-биле айтырып алганы ёзугаар дамчыдып бээрге, топтуг-томаанныг хөй сөс чугаалавас маадыр дилегни хүлээп алгаш: «Беш хонук кайнаар-даа шимчээшкин кылбайн, бисти маңаа манаар сен, акаа (алтайлар акый дээрде, ынчаар адаар болган). Бистиң соовустан кирип болбас, хоржок» – деп ыяк чагааш, шериин бөлгеш, оглун уштуп эккээри-биле кире берген. Оглунуң чурттап турар блиндажынга оглунуң орунунга удуп, манап чоруп турда, 5-даа эвес, 2 хонганда, Тывадан кенни долгап келген – Ай-Херел Ростовта! Хөөкүй ада багай оглун балыг-бышкын амы-тынныг госпитальда деп бодапкаш, амыраанындан алгырыпкан. Хараалаан, күзели дег эвес бооп, «моргта» деп сөс чаңнык-биле дөмей болган. Оглунуң идик-хевин суп каан 3 рюкзакты алгаш, почтадан Тываже чорудупкаш, боду Ростовче автобустапкан. Кызыгаарны эрткеш, автобус оожум-дур дээш, таксилепкеш-даа, оглунга четтикпээн– бортче чүдүрүпкен болган. Дүрген-не Москваже ужар дээн – 9 шактың самолёт рейизин дүнекиниң 1 шакта ужар кылдыр чылдырыпкан. Тывага ужуп кээрге, оглу бажыңында чедип келген – көрүптер харык чок, муңгаш. Ай чыгыы туттунган ыы чүгле ынчан дештип үнген.
«Искра дээрге бажы каткан ховар дайынчы-дыр. Кайыын киргеш, канчаар үнүп кээрин беш салаазы дег билир. Өлбес ужурлуг маадыр-дыр. Бо удаада байдалдар ынчаар таварышканы харааданчыг-дыр. Дөрт чаа келген дайынчыны каткаш, баштаткаш, даалгаже киириптерге, даалганы күүседип кааш, үнүп олурда, бүзээлепкен. Чааскаан болза, канчап-даа тургаш, үнүп кээр. Эштерин кагбас дээш, төндүр тулчупканы ол-дур. Чаңгыс-даа ок чок кылдыр төндүр аткаш, бижээн белеткеп алган дээрге-ле, дүжүп бербээни ол-дур» – деп, ротазында арткан дайынчылар ачазынга чугаалап берген. Ачазы оглунуң кезээн тып четкеш, ооң эштери-биле чугаалажып, оларны чагып-сургап, саңын салып, оран-делегейден чалбарып дилеп, даалга кирер оолдарын артыжап, ок-боозун аайлап берип олурда, каш-ла километр черге хайыралдыг кара баштыг оглу тынныг чыткан. Дайын шөлүнден ужулгаш, чорудуптарга, экспертизаның түңнелинде 3 хонук бурунгаар чок болганы илерээн. Алтай чоннуң маадыры кончуг топтуг, бүдүштүг эр болган. Аяс Монгушка бодунуң адын адавазын, хөйге билдингир кылдыр чарлавазын улуу-биле дилеп, бодунуң орнунга эрес-дидим, коргуш чок Кол хайгыыл эргелелиниң тускай хереглелдиң дайынчызы «Сапсан» деп шола аттыг Айдар Тужалов болгаш ооң эштерин демдеглеп болурун чөпшээрээн. Маадырның баштап алгаш кирген шерии Искраны дайын шөлүнден уштуп ап четтигипкен. Ол хевээр-ле Аяс Щорсович маадыр-биле, алтай өңнүктери-биле харылзаазын үспейн чоруур. Бодунуң төлүн төрээн черинге ажаап алгаш-даа, алтай өңнүүнүң 19 харлыг оглу дээш, дуза каткан маадырның болгаш ооң дайынчы эштериниң айыыл чок чоруу дээш хүннүң-не ишти ий чорууру кээргенчиг. Чаш оглунуң 3 чыл иштинде эрткен дайынчы оруунуң кезик-чамдыызын суглуг караа-биле көрүп, баскан изинге чедип, блиндажта орунунга оглунуң чыдын чыттап чыткан хөөкүй ача ынчалдыр-ла оглунуң мага-бодун көрүп шыдавайн барган. Чүгле төрээн черинче эккеп ап шыдапкан. Ийи караа-биле көрген маадыр оолдардан кулаа-биле дыңнааш, чоргаарал болгаш хомудалдың ыызы долган сеткили-биле оглунуң арттырып каан чаш салгалдары дээш быжыг туттунупкан. А хөөкүй авазынга ынак оглу удавас шөлээлеп чедип кээр. Иениң чүрээ оглун ышкынганын хүлээп ап шыдаваан...
Алтай иениң бижиинде йөрээл доктаар-ла болзун. Акы-дуңма алтай чон тываларны бо хире үнелеп турда, бис аңаа чоргаарланып, деткиир ужурлуг бис. Ай-Херел «Россияның Маадыры» деп бедик шаңналга, шынап-ла, төлептиг, ол дайынчы хүлээлгелерин ак сеткилдиг коргуш чокка күүседип, ат-алдарын арыг арттырып каан. Чогуур черлер ёзулуг маадырның адын мөңгежидип, «Россияның Маадыры» деп бедик шаңналды тыпсыр дээрзинге идегээр-дир бис.
Надежда КУУЛАР.
Чурукту маадырның ада-иезинден алган.
2025 чылдың август 28 “Шын” №33