АЛДАН ДУРГУН(Романдан үзүндү)

Ийи эр өгже кылаштажыптарга, Дажымазы чиңзелиг бөрттүг, торгу тоннуг, хөлчок хөнү сынныг, узун-даа, кырлаң думчуктуг, кончуг чараш, хып дээн аныяк эр болган. А Самбажык шала чолдаксымаар, аптара дег делгем хөректиг, черле бүткүр боду тырың, мөге, хоор-сарыг кежегелиг, чымыштыг ажылга шуут-ла шириленип додуккан, эзир хаайы дег бурунгаар эгли хонуп келген думчуктуг: ынчангаш ону улус шолалап, Ээр-Хаай-даа дижир. А карактары эрес, угаангыр, чазык, отчугаштар каш янзы хып чоруур.

Өске боруң-сарың, бора-бүдүн өглерден озалааш шыкта тиккен ол өргээниң хана дораларының адаккыларын өрү ажып, даап каггылаан, салгын өттүр хап турар. Ажып каан эжиинден дөө-ле Чыргакы бажы кара-көк сыннар салгын бырлаңнаажынга чиргилчиннежип, чиңгиреңейнип көстүп чыткылаар.

Самбажык бир талазында суму чаңгызы-даа, ийи талазында эрес-кайгал өңнүү Дажыманың мурнунга арзылаңнар сиилбиглиг шокар ширээге бир тавак быштак, бир тавак элээн сериидей берген ужаны салгаш, шаажаңга изиг шай куткан.

— Па, мени чоп кончуг хүндүлей бээдиң, Самба! Өөлет, калганың элчизи эвес мен, өске-башка кижи эвес мен? Кара-Монгуштуң адын сагындың бе? Кайгал, эрес адың, арның сагындың бе? — деп, көк чиңзелиг хилиң бөргүн ынаар уштуп кааш, Дажыма сүт дег ак диштериниң удургуларын бүрүн ажылдыр хүлүмзүрбүшаан, көк торгу тонунуң ийи чеңин шенек чүзүн эрттир сывыртынгаш, чоон кара кежегезин хере суйбап-суйбап, эгин ажыр шывадапкаш, ооргазындан мөңгүн долдалыг бижээн уштуп кээп, адыжынга чүлгүй аарак оожум шалааш, тавакта эът кырынга салып алгаш, изиг шайын аартагылаан.

— Монгуштарның ады-даа шын-на. Бодумнуң арным-даа бо-ла. Шак-ла бо хырны мурнаан, ады соңнаан, тоткан тарбаган даан ээрген дээнзиг, чоннуң кежиин сыырып чорааш-ла, олче даады шаагып, шартыңайнып ээрип чоруур чалдырган дүжүметтерге бараан боор дээш, бажым-даа шылады, балдырым-даа ырбайды: көрүп чорааш, хөөн калган. Белен-селен чүве-даа тоовас кижи болгай мен. Ам мырай шугул аарыг, даг дижим чара дайнаа дег, удургу дижим ууй дайнаа дег апардым. Сени көргеш, сеткил сергеп, кым болганының ижип-чип эртери чоннуң төнмес-батпас халас кежии-биле сени хүндүлеп чемгербейн, кымны хүндүлээр мен, дуңмам. Чоп харын чайлыг үеде чырыткылаш кылдыр көстүп кээриң ол. Эр чүрээм коваңнай-дыр. Менээ көөрде, үжүк-бижиктиг, карааң ажык, чонуңга чөп бараан бооп, албанның оруунда чоруур-ла болгай сен. Далашпайн шайлап, эъттеп, эки-бактан дыңнаан, көргениң чүл, хөөреп берем. Моон үнейн дээримге, бо арбан, сумунуң дүжүметтери мени халаштырып болбас-даа. Ээ көрүп, эки чаңнап эртер чүве болза, база канчангай эртик. Көңгүс-ле кевин херекчок черге кем-ялага онаар. Хоойлу билбес дүжүмет хол чедер, кодан билбес ыт өг долганып ээрер: чаактан шаагай-даа чайлавас, балдырдан манзы-даа чайлавас. Шаг-төре дүшкүүрээн, шаажы-хоойлу садараан... Буугуп, муңчулуп-даа чор мен, дунмам — деп, Самбажык мырай-ла чоокта 1870 чылдың эгезинде Хемчиктиң Кызыл-Мажалык, Адыр-Мажалык чаны Чыдыг-Кара-Сугга хүрээ тургузуп турар үеде аңаа өртээл таңнап тургаш, чаңгыс таварылгада безин чоон тал-биле чүс кагарга моорап, туруп чадап каарга, улус суг кыдыы черже, өлүг сек дег, сөөртүп каап турганын сактып чугаалап олурган.

Черле ол үеде башкы амбын кожуун дээр Тес-Хемден эгелээш, ары хем шынаазы тоорту албанчы оруу дээр хамык өртээл улашса-улашса, Чадаана таварты Шеми, Чыргакы кезээде өртээл: бо-ла аттыг-сураглыг чургаан эргилдези, албан-үндүрүг хавырыы, хүрээ-хииттиң тудуг шүүдели, эргил-мөргүл, чыза-чывазының херээ; манчы чиң кыдаттың, орус сагаан хаанның садыг-наймаа, сан-бүүзе дайлым-девии, дөө-ле Орхон, Бээжинден тутчуп келир кедергей хөлдүг бир өртээл бо-ла болган. Ону, шынап-ла, Дажыма боду Самбажыктан артык көрүп, билип турар болганда, халаптыг какпада кирген арзылаң дег хостуг чурттаксаар Хемчик оглу, эрес-кайгал эжи Самбажыктың ол сөстери эжиниң чүрээнге киңгирткейндир дээп турбайн.

— Ча, дыка мени хорададып, кадайларывыс дег, уян сөстер тө кагба. «Эргээ өөренмейн, бергээ өөрен» дижир ийик бис? Бээр олур, кады чемнениили. Мээң хөрээмде оон-даа изиг хөрлээ хып турарын кымга тө каап бээр мен ынчаш?

Таңдызындан туман үнгеш,
Хадый-ла бээр, чаай-ла бээр.
Таңмазындан элчин келгеш,
Кага-ла бээр, сога-ла бээр... –
дигилээш, ырлап, хөөмейлеп хөрек ажытканы дээре эвеспе. Бо таланың аныяк-өскени дүне ойтулааштап, ырлажып турар-дыр бе? Бистиң ол чарык Сүт-Хөлдүң хем шынаазында уругларның ырлажыры дам барган ийин моң! Дыңнап орарга:

Шары кежи үзүлбээнде,
Самбай акым салыр эвес.
Хүлбүс мойнаа үзүлбээнде,
Күжүр Хүрте салыр эвес... –
дигилээр. Даады кайгалдар ады үнгүлээр апарып-тыр. Ат чүве. Чүү-ле болур болдо-о! Ол бир ёзуда шын. Олар шаг-үени эскерип, сагыш-сеткили биске каттыжып турары ол.

– Бо-даа талада черле бо Хемчик уну дургаар ыр-шоор дендээн, шуут төре-ёзу сурап ырлажыр:

Савынаның сынынайда
Шары-буга суларады.
Чанчын, чургаан шүүделинге
Каш-ла кожуун ядарады.

Артында-ла шала улуг-улуг, каржы дүжүметтер аалының чанынга кээп чирт кылдыр салгылапкаш, сидирт ыңай болгулаар-дыр ийин — деп, Самбажык шайны ширээ баарында доңгуудан кудуп салып алгаш, бүдүн хой чарнып ап, бижек-даа тутпайн, бир холунуң, улуг-эргээ-биле чарын эъдин чуга бажындан когжай иткилээн соонда, артыы талакы эъдин бүдүнге соя тыртып алган. Оон ол эътти ийи-ле дайнам кылдыр ажыргылапкаш, хувада шайын аартагылаан. База бир талазын олгулаштыр чип, шайын дөгере аартагылапкаш, час баштыг, хаш соруулдуг даңзазынга таакпы тиге берген.

Ол-ла шимчээшкиннерни Дажыма карак ужу-биле бүдүү эскерип: «Шак мындыг эзир оглу бо өртээлге буукпас арга чок. Харын-даа ужур эдерип билир, чазыылдыг-дыр ийин. Бир эвес чөрүүлеп, булганы бээр болза, мону шыдажыр күш-даа турбас эр-ле болгай» — деп магадап бодап олурган.

"Шын" №25 2023 чылдың апрель 8

#Шынсолун #Тыва #Чогаал #АлданДургун #СтепанСарыгоол