«Киштен киш кара, кижиден кижи кончуг» дижир болгай. Кижиниң намдары дээрге номчуттунмаан ном, ажыттынмаан үнелиг байлак дег. Бо сөстерни чон аразында ажылдап чоруур буянныг улуг башкы Клавдия Назыновна Сүлдүмге хамаарыштырып болур. Ол амгы үеде Тес-Хем кожууннуң Самагалдайның бир дугаар ниити билиг ортумак школазында орус дыл, чогаал башкылап ажылдап чоруур.
1993 чылда Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң филология факультедин дооскаш, орус дыл, чогаал башкызы деп мергежилди чедип алган. Клавдия Назыновна дөртен бир чылдың дургузунда ажылдап келгеш, башкының кандыг ажылын кылбаан дээр: кижизидикчи башкы, улуг вожатый, орус дыл, чогаал башкызы, өөредилге-кижизидилге талазы-биле директорнуң оралакчызы, школа директору, суму чагырыкчызы дээш санап төтпес.
Башкы ажылдап келген үезинде өөредилге-кижизидилге ажылынга чүгле бедик көргүзүглерни чедип ап чораан. Ол уругларны орус дыл, чогаал олимпиадаларынга киириштирип, «Келир үеже базым» деп эртем-практиктиг конференцияларга белеткеп, янзы-бүрү мөөрейлерге деткип чорааны-биле олар тиилелгелиг черлерни чедип ап келгеннер. Ооң бадыткалы кылдыр өөреникчизи Ай-Чечээ Даспан школаны дооскан соонда, беш чыл эрткенде, башкының дугайында республика солунунга «Башкы – кезээде башкы» деп статьязын үндүргени. Ында Клавдия Назыновнаның уругларга быжыг билиг берип, оларны шын орукче сургап, ниитилелдиң төлептиг кижилери болур кылдыр өөредип чораанын номчааш, башкы кижи бүрүзү чоргаарланмас арга чок. «Кижи бүрүзү катаптаттынмас ховар чечек. Ол чырык өртемчейге чүгле буян кылыр кылдыр чаяаттынган. Ынчангаш силер бодуңарның күжүңерге бүзүрээр ужурлуг силер» – деп, Клавдия Назыновнаның угаадып чораанын Ай-Чечээ кончуг сеткил ханып бижээн.
Тывавыстың ыраккы каас-чараш булуңу Ү-Шынаага суму чагырыкчызынга ажылдап чорааш, дыка-ла хөй ажыктыг чүүлдерни кылган: үш чаа трансформаторну салдырып, ийи кудукту кастырып, чаа эмнелгени, стадионну туттурган. Уругларга үлегер-чижек кылдыр чаа стадионну Тыва Республиканың күш-культуразының тергиини Владимир Викторович Күнзектиң ады-биле адаан.
Чурттакчы чоннуң электри энергиязынга өрези барык тос чүс муң чедип турда, ооң улуг кезиин төлеткен удуртукчу ол болган. Черле билдилиг, ажылынга сундулуг болгаш, Клавдия Назыновна сумунуң алды арбанының даргалары-биле сырый ажылдап, пенсионерлер, аныяктар, адалар, херээженнер чөвүлелдери-биле кончуг улуг ажылды чорудуп тургаш, кожуунга чыл түңнелдери-биле ийиги шаңналдыг черже үнүп, 15 муң рубль шаңналын алганнар.
Ү-Шынаа сумузу кадык-чаагай амыдыралдың девискээри апарган үе, Клавдия Назыновна ажылдап турда эгелээн дизе, чазыг чок. Кожуунга болуп турган бүгү-ле хемчеглерге чүгле тиилекчи болуп, шаңналдыг черлерни ээлеп келген суму Ү-Шынаа турду. Ооң дугайында 2011 чылдың март 12-де үнген «Шын» солунда Клавдия Назыновна кончуг тода бижээн. Боду спортка сундулуг болгаш, кадык-чаагай амыдыралды чон аразынга нептередип, дыка хөй улусту багай аажы-чаңдан үндүрүп, эки амыдыралче киреринче углаан. Ол удуртуп турар үеде арага-дарыже чон сундукпастай бергени дээрге-ле, өөрүнчүг чедиишкин турган.
К.Н. Сүлдүм арга-дуржулгалыг удуртукчу болгаш назы четпээн уруглар-биле ажыл чорудар комиссияның ажылынче улуг кичээнгейни салып чораан. Чаштар дээрге келир үениң хамаатылары болгай, оларның шын кижизидилгезинден ниитилелдиң кижи мөзү-бүдүжү хевирленир дээрзин эки угаап чораан ханы көрүштүг чагырыкчы.
Клавдия Назыновна черле башкы кижи болгаш, школага ажы-төлге ханы билигни бээр болза чугула деп шиитпир үндүргеш, ажылдап турган албан-дужаалындан халашкаш, школага орус дыл, чогаал башкылап ажылдай берген. Амгы үеде башкы Самагалдайның бир дугаар ниити билиг ортумак школазында аныяк башкыларның дагдыныкчызы болуп ажылдап чоруур. Байлак дуржулгалыг Клавдия Назыновнадан аныяк удуртукчулар база арга-сүмени ап, улуг чедиишкиннерлиг ажылдап чоруур. 11-ги классты чедиишкинниг доостурар дээш, башкы бүгү-ле өөредилгениң мурнакчы технологияларын ажыглап турар.
Дөртен ажыг чылдарның дургузунда ажылдап келгеш, үре-түңнелдиг ажыл-ижи дээш хөй санныг шаңналдарга төлептиг болган. Тыва Республиканың Өөредилге яамызындан алган хөй санныг хүндүлүг бижиктери, Тыва Республиканың Дээди Хуралындан алган шаңналдары, «Тес-Хем кожууннуң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» деп медаль, «Россия Федерациязының өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» деп бедик ат-биле хүндүлүг башкы шаңнаткан.
К.Н. Сүлдүм амгы үениң алдар-аттыг, мурнакчы башкыларының одуруунда шалыпкын ажылдап чоруур. «Мээң тергиин кичээлим» деп профессионал мөөрейге идепкейлиг киришкеш, тиилекчилер аразынче киргеш, ийи катап Москва хоорайга 1-ги черниң дипломун алган. «Өөредилге адырынга чедиишкиннери дээш» деп медальды 2021 чылда, «Өөредилгениң байлаа» деп медальды 2022 чылда Москва хоорайга алган.
Хүндүлүг башкывыс ажы-төлүнүң идегелдиг чөленгиижи, хөй санныг уйнуктарының буянныг кырган-авазы, өөнүң ээзиниң ынак эжи. Башкы өг-бүлениң кижизиткен ажы-төлү дыка мөзүлүг, кижизиг. Олар чон аразында хүндүткелдиг, ада-иези дег шаңнал-макталдыг ажылдап чоруурун чон билир.
Клавдия Назыновнага кол-ла даянгыыш Мандыш Чоодуевич. Ол база «Россия Федерациязының өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» аттың эдилекчизи. Бүдүжү топтуг-томаанныг, эвилең чаңныг болгаш ажы-төлүнге үлегер-чижек болган аданы шупту хүндүлээр, оон чижек алыксаар. Мандыш Чоодуевич хүндүлүг дыштанылгада орза-даа, балдыр сыкпайн, мал-маганын өстүрүп, ажы-төлүн карактажып чоруур.
Өг-бүле дээрге бичии ниитилел болгай. Бичии ниитилелде кижи бүрүзү улуг ниитилелге төлептиг ажылдап, чонунга бараан болуп чорууру – бичии ниитилелдиң буяныында, бот-боттарынга хүндүткелдиинде, ажылгыр-кежээзинде.
Чүгле өөредилге эвес, а кижизидилге ажылын деңге чорудуп турар хүндүлүг башкывыс Клавдия Назыновнаның чоруу чогунгур, ажыл-херээ бүдүнгүр, ал-боду кадык-ла болзунам!
/ Чечен ТАРЫЙ-ООЛ
Чыргалаңды школазының орус дыл, чогаал башкызы.
Чуруктарны интернет четкизинден алган
"Шын" №32 2023 чылдың май 3