Бо чылын ТАР-ның Совет Эвилелиниң составынче бактаап киргенинден бээр 80 чыл оюн республикавыс демдеглеп эрттирер деп турар. Ооң үе-чергези болган, 80 харлыг өгбе бодумнуң чурттап эрткен ажыл-амыдыралым караамга чуруттунуп, бичии сактыышкыннарымны маңаа бижикседим.
Бодум өскен төрээн чуртум Чаа-Хөл районнуң Ак-Туруг сууру. Малчын ада-иениң чеди ажы-төлүнүң ортуну болуп төрүттүнген мен. 1966 чылдың июль айда Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунуң ветеринария салбырын доозупканымда, Өвүр районга ажылдаар кылдыр томуйлап чоруткан. Хандагайты суурга кээримге, кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазынга Иван Максимович Сувандии ажылдап турар чораан. Бижиим көргүзеримге, “Тыва АССР-ниң Көдээ ажыл- агый яамызынга чагыг киирген улус бис. Силерни “Торгалыг” совхозка ажылдаары-биле чорудар боор. Мен аңаа ажылдап турган мен” – дээш, ында байдалдарны таныштыргаш, улаштыр районнуң мал аарыгларынга удур демисел чорудар станциязының начальниги Байыр Маасович Монгушче чорудупкан. Аңаа чеде бээримге, Байыр эмчи мээң-биле чугаалашкаш, “Силерни “Торгалыг” колхозтуң ветеринария участогунуң эргелекчизи кылдыр чорудар-дыр мен. Ооң девискээри улуг чүве, Чаа-Суур, Ак-Чыраа салбырларын база харыылаар силер. Ам дораан машина-биле чедирейн” – дээн. Дужаалды август 1-ден эгелеп ажылдаар кылдыр бижээн.
Торгалыг суурга халдып келгеш, конторага кирип кээривиске, колхоз даргазы Мирчин Монгуш өрээлинче чалаан. Амыр-менди солушкаш, амгы хүнде байдалдарны чугаалап, “Хой чуур деп турган мал эмчизи Саглы чорупкан-дыр. Силер ам ону эгелээр болган-дыр силер” – диди. Конторадан үнгеш, мал эмчизи Базыр-оол Монгуштуң бажыңынга бардывыс. Мени Уйнук угбамга чагааш, чорудупкан. Эртенинде конторага кээримге, колхоз даргазы Мирчин Дарымааевич машиназынга олуртуп алгаш, хой чуур чер таварып, Чаа-Суур, Ак-Чыраа, Сарыг-Хөлде сүт-бараан фермаларын көргүзер дээш чорупкан бис.
КРЕОЛИННИГ ДОСКААР ИШТИНГЕ 3 ШАК
Торгалыг биле Чаа-Суур аразында Калбак-Кежиг деп черде хой чуур ванна бар болган. Август үште конторага келгеш, креолин сөөртүрү-биле машина дилеп алгаш, чолаачы Ажы Архимед-биле Калбак-Кежигге чыткан 200 килограмм 10 тонна доскаарлар чүдүрүп алгаш, Хандагайтыже чорупкан бис. Районнуң Мал аарыгларынга удур демисел чорудар станция чанында дөң баарында оңгарда 20 тоннаның улуг доскаары тур. Бакылап көөрүмге, доскаар дүвүнде креолин бар. Чолаачының бергени кочалынга хендирни баглааш, ынаар октаарывыска, кочал ортуже креолин келген.
Мындыг боорга, 10 доскаарны канчап долдурар боор деп бодал-биле доскаар иштинче кирер деп шиитпирлеп алган мен. Чүвүрнүң хончуларын дискек ажыр дагдынгаш, доскаар иштинче кире берген мен. Креолинни сүзүп тургаш, хумуңнарны долдур узарымга, чолаачы доскаарларже кудуп турган. Ынчалдыр 30 минута болгаш-ла, дыштанып тургаш, 3 шак дургузунда 5 доскаарны долдуруп келгеш, кежээкиниң 19 шак ажып турда дооскан бис. Ол доскаарларны машинаже чүдүрерде, ыяш салып алгаш, чолаачы-биле кады чууктап үндүрүп турган бис... Ам бодап келгеш, кайгаар-дыр мен. Ынча улуг, аар доскаарларны канчап ууп турган кижи боор мен. Улус мени “Мөге эмчи” деп-даа турар чүве. Ынча дээрге дыка эпчоксунар, мырыңай шыжыгар турдум.
КОДУР ААРЫЫ-БИЛЕ ДЕМИСЕЛ
1965–1966 чылдарда колхозтуң хойжу бригадаларынга кодур аарыы нептереңгей турганын ветсанитар эмчи Александр Амирбит чугаалаан турган. Чаа ажылдап эгелээн аныяк кижиге кодур аарыглыг хойларны көөрү ынчан дыка берге турган. Ам-даа сагыжымда арткан. Ол кодур аарыы-биле ийи чыл ажыг демисешкеш, арай деп тиилеп үнген бис. 1966, 1967, 1968 чылдарда күскү болгаш часкы хой чуулдаларын үе-шаанда шудургу чоруткаш, ол аарыгның когун үзе узуткаан бис.
1967 чылдың март 4-те “Торгалыг” совхоз апарган. Халдавырлыг аарыглардан бруцеллёз аары бар болган. Ол-ла чылдың июльда Республиканың ветбаклабораториязының директору Ф.Г. Сафонова эмчилерин удуртуп алгаш, Хандагайтыга лабораторияны тургускан. Шээр болгаш бода малдың ханын ап, шинчилелдерни кылып тургаш, аарыг малдарны илереткеш, оларны аңгы коданнарга үзүп, аңгылап турган. Кадык малдарны күс кээрге, эът комбинадынче дужааган соонда, бруцеллезтуг малды соп турган. 1967–1970 чылдарда бруцеллез-биле демисежип келгеш, үш чыл болганда, ол аарыгны узуткаан бис.
Совхозтуң мал эмчилери үе-шаанда тарылгаларны кылып, аныяк төрүүр малга шинчилгени чорудуп тургаш, коданнарны кадыкшыткан. Оон аңгыда, чылгы малга сибирь язвазын нептеретпес дээш, план хемчеглерни, чогуур тарылгаларны удаа-дараа чоруткан соонда, ам-на совхозтуң малы кадыкшаан.
ЧАГЫДА АСКАН ЭМНЕР
1978 чылда кожууннуң кол эмчизинге ажылдап тургаш, Чаа-Суурнуң “Дөргүн” деп черге шээр болгаш бода мал чуур 20 тоннаның ванназын кылдыртканымда, Ирбитей, Кадый-Бажы бригадаларның шээр малын, Чаа-Суурнуң сүт-бараан фермазының инектерин, молдургаларын чуп турган чүве. 1979 чылда Чадаанага көдээ ажыл-агый мастерскаязы турган. Аңаа 45 ветаптеканы кылдыргаш, Өвүрнүң төрүүр коданнарынга, Чаа-Суурнуң сүт-бараан фермазынга, хураган, анай коданнарының кыштагларынга 1-ги дузаның эмнери-биле (йод, бинт, хол чуур спирт) долдурган аптечкаларны кажаа иштинге чагыга азып турган бис.
1982 чылда Майор Тюлюшевич Санааның удуртулгазы-биле Чаа-Суурдан 500 метр черге эмнээшкин-санитарлыг пункт кылдынган. Аңаа бригад эмчилери аарыг малдарны чыып эккээрге, эмчи Клавдия Тюлюш эмнээшкинни чорудуп турган. Ценуроз аарыын аңаа кезип эмнеп турган бис. Ол кезиишкиннерге Майор Тюлюшевичиниң удуртулгазы-биле ветфельдшер Валентина Кыргыс биле мен киржип турдувус.
Ажыл-агыйның утка-шынары түңнелдиг болган тудум, кижиниң чанында кады ажылдап чоруур эш-өөрү болгаш чон чайгаар-ла депшиде бээр боор чорду. Чонумга четтиргеним илередир мен.
ПАРТИЯНЫҢ АЙТЫЫШКЫНЫ-БИЛЕ
Ынчалдыр 1984–1991 чылдарда “Торгалыг” совхозтуң партком секретарынга ажылдаан мен. Ынчан совхозка 109 коммунист болгаш СЭКП кежигүнүнге кандидат бар чүве. Оларны ажыл-агыйның чугула участоктарынга быжыглаан соонда, даандырган ажыл-херекти багай эвес күүседип турганнар. Коммунистерниң 65 хуузу материалдыг кежикти бүдүрүп турган болгаш, оларның иштинден тос кижи планныг онаалдазын күүсеткилээн.
Ол үеде совхозтуң ажыл-ишчилери коллективтиг болгаш өг-бүле керээзинче шилчип эгелээн. Ооң эгелекчилери, нептередикчилери партия эге организациялары, коммунистер турган. Күш-ажылды организастаарының депшилгелиг аргазының баштайгы түңнелдери багай эвес, баш бурунгаар санаашкын ёзугаар алырга, чылда арыг орулга 500 муң рубль ажып турган. Коллективтиг керээже шилчээш, совхозтуң бүгү планныг онаалдаларын ажыр күүседиринге дузалаан. Ол чылдарда Моол-биле харылзаа эки турган. Убсу-Нур аймактың Давст сумузунуң партия секретары Батжаргал-биле ийи таланың “Мурнакчыларның арга-дуржулга солчулгазын” чорудуп, сырый харылзаалыг ажылдап турган бис. 1987 чылда СЭКП райком партияның даалгазы-биле Убсу-Нур аймактың Улангомга эртер Наадымче партия эге организацияларының 6 секретарын чедирер дээн. Оларны СЭКП райком партияның секретары Зинаида Шойгуевна Бады-Хөө баштап чораан.
БАЗА КАТАП КРЕОЛИН
1995–1998 чылдарда “Кадыгбай” көдээ ажыл-агый кооперативин удуртуп тургаш, креолин деп айтырыгга база катап таварышкан мен. Ынчан күскү үеде зооветснабтан креолин айтырып чеде бээримге, Абакандан 1 тоннаны алыр силер дээш бижик берген. Торгалыгга чедип келгеш, кооперативтиң ГАЗ-53 деп машиназынга 5 доскаарны чүдүргеш, чолаачы Олег Норбу-биле Абаканче чорупкан бис.
Чеде бээривиске, 10 тоннаның доскаарының дүвүнде креолин бар болган. Доскаарның кыдыында кочалда хендир баглап каан. Бо удаада 5 доскаарывысты машина кырындан дүжүрбейн, тургуза долдуруп алган бис. Мен кочалдап ускаш, чолаачыже дамчыдарымга, ол доскаарларже кудуп турган. Эртенги шактан тура кежээкиниң 5 шакка чедир долдуруп келген бис. Ат-ла чүве чораан.
ЫТТАР, ДИИСТЕРНИ ТАРЫП ТУРГАН
1999–2002 чылдарда ветеринарлыг хоойлу-дүрүм ёзугаар суурнуң кыдыкы кудумчузунуң ужунга турган ийи аал чурттаар бажыңга Республиканың эт-хөреңги черинден чөпшээрелди алгаш, кылдырган чүве. Ветучасток талазы-биле билдириишкинни ТР-ниң Президентизи Ш.Д. Ооржактың адынга бижииривиске, ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды турган Л.С. Монгуш, Ветеринария департаментизиниң начальниги С.М. Достай резолюцияны салып берген. Оон ол бажыңга капиталдыг септелгени кончуг дүрген кылгаш, 30 метр бажыңдан ырак черге улуг кажааны база туткан. Аңаа чылгы болгаш бода, шээр малдың тарылгазын кылып турган.
Ол ветучасток Торгалыг, Чаа-Суур, Ак-Чыраа — бо үш сумуну харыылап турган. Ол үеде сумунуң чонунуң ниити малы чизе ёзугаар: бода мал – 1732, шээр мал – 23114, чылгы – 390 турган. Ол ышкаш 452 ытка, 98 дииске база ветеринарлыг хемчеглер ёзугаар тарылгаларны кылып турган чүве. Бо ветучастоктуң эгезинден тура эргелекчилээш, 2003 чылда Майор Тюлюшевич Санаага хүлээткен мен.
Хар-назын улгадып, хүндүлүг дыштанылгаже үне-даа берген болзумза, хөй-ниити ажылындан черле чыда калбас мен. Совет үениң өске кижилери дег ажылдап өөрени берген болгаш ындыг бе, черле анаа олуртунмас боор чүве-дир. Торгалыг суурнуң хоочуннары мени Хоочуннар чөвүлелиниң даргазынга соңгааш, оралакчызынга Тамара Сатты, секретарынга Мария Ыйманы соңгуп турдулар. Ол үеде суму чагырыкчызы Вадим Кенден хуралдың протоколун 1997 чылдың март 27-де бадылап берген. Ооң соонда ТР-ниң Көдээ ажыл- агый яамызының чанынга 2011 чылдың сентябрь 2-де Хоочуннар чөвүлели тургустунган. Ында база кежигүн кылдыр киргеш, ам-даа көдээ ажыл-агый адырынга хамаарышкан хемчеглерни болгаш Чазактың төлевилелдерин сонуургап, деткип, киржип-даа турдум. Чижээ, “Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге”, “Аныяк өг-бүлеге кыштаг”, “Чаа сорук”.
Амгы үеде Кызыл хоорай чагыргазының чаагайжыдылга талазы-биле дагдыныкчылап, хайгааракчылап хөй-ниити ажылын күүседип турар мен. "Чечектел-ле Кызыл" деп мөөрейге 14 чыл киришкеш, үш катап тиилээн черим-даа бар.
Ажылым түңнелдери:
В.И. Ленинниң 100 чылынга тураскааткан “Шылгараңгай күш-ажыл дээш” деп медаль – 1970 чыл; “Социалистиг чарыштың тиилекчизи” хөрек дем- дээ – 1975 чыл; “Социалистиг чарыштың тиилекчизи” хөрек демдээ – 1977 чыл; “Социалистиг чарыштың тиилекчизи” хөрек демдээ – 1980 чыл; “Ударник XI пятилетки СССР” хөрек демдээ – 1981 чыл; “Күш-ажылдың тергиини” деп медаль – 1986 чыл; “Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы” бедик атты алган – 2004 чыл.
Билчиир НАТПИТ,
Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган
«Шын» №40 2024 чылдың июнь 1
