Найысылал Кызылга май 8-те Ада-чурттуң Улуг дайынының Тиилелгезиниң юбилейлиг 80 чылынга тураскааткан боодал чечектер салыр ёзулалдар эрткен.
Чаагай чаңчыл апарган хемчег чаарттынган Тиилелге шөлүнден эгелээн. Ада-чурттуң Улуг дайынындан ээп келбээн маадырларга мөгейигниң демдээн илередип, каш-ла санныг арткан Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннары болгаш тылдың ажылдакчылары, республиканың камгалал күштериниң база эрге-чагырга органнарының төлээлери, 55-ки гвардейжи мото-адыгжы (даг) бригаданың дайынчылары, политиктиг партиялар кежигүннери, аныяктар болгаш хөй-ниити ажылдакчылары, ол ышкаш кадеттер кызыл өңнүг боодал чечектерлиг келген. Бо удаа онза ёзулалга Моолдуң Увс болгаш Ховд аймактарындан төлээлер база киришкен.
1941–1945 чылдың дайынынга эрес-дидим чоруу дээш Тываның 10 чурттакчызынга “Совет Эвилелиниң Маадыры” деп бедик атты тывыскан, ол ышкаш бир дайынчы “Алдар орденинге” төлептиг болган. Чылдан чылче Улуг Тиилелгениң хүнүнде хоочуннар одуруглары эвээжеп турар, ындыг-даа болза кым-даа, чүү-даа уттундурбаан.
Каш санныг дайынчылар...
Бо чылын боодал чечектер сөңнээр митингиге Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуну Георгий Васильевич Абросимов база хоочуннарга деңнеттирген Кирилл Иванович Марков, Анатолий Михайлович Крутиков болгаш Илларион Васильевич Шелепевич, оон аңгыда, концлагерьлерге хоругдал эртип турган Алевтина Илларионовна Ширинкина киришкен. Ол ышкаш 28 тыл ажылдакчылары болгаш Ада-чурттуң Улуг дайынының 14 хоочунунуң өг-бүлелери база келген.
Мемориалга бир дугаар боодал чечекти Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг салган. Митингиниң киржикчилеринге Улуг Тиилелгени чедип алырда кандыг кадыр-берге оруктарны чон эрткенин, чеже хып дээн аныяк чалыы оолдар төрээн чурту дээш амы-тынындан чарылганын, чеже иелер ажы-төлүн чидиргеш, карааның чажын төккенин сактып чугаалашканнар. Ол үеде аңгы күрүнеден тыва эки турачыларның Тиилелгеге киирген ачы-хавыяазы демдеглеттинген. Олар акы-дуңмалышкы кожа чыдар Совет Эвилелинде чоннарның тайбың чуртталгазы дээш эң улуг эртинезин— боттарының амы-тынын харамнанмайн, фашистерни чылча шаварынга үлүг-хуузун киирген. Бо хүнде оларның салгалдары, ТШО-нуң дайынчылары өгбелериниң эрес-дидим чоруун уламчылап, шериг даалгаларын күүседип тургаш, чаныш-сыныш чок чоруу-биле хөйнү магададып чоруурлар. Оларның үжү күрүнениң эң бедик шаңналдарынга төлептиг болган – Мерген Донгак, Чалым Чүлдүм-оол, Буян Куулар “Россияның Маадыры” деп атты алганнар. Митингиниң башкарыкчылары ол дугайын тайылбырлап турар үеде, ёзулалдың киржикчилери мөңге оттуг тураскаалга чечектерни ээлчежип салып эгелээннер. Ооң-биле чергелештир Кызылдың президентиниң кадет училищезиниң оркестри хөгжүмнү күүсеткен. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде мөчээн дайынчыларга тураскааткан митинг кажыыдалдың минутазы-биле доозулган.
Мемориалдың ханы утказы
Кызылдың Тиилелге шөлүнде мемориалдыг комплекстиң кол тураскаалы — фашистиг эжелекчилерге удур совет шериглер-биле кады дайылдажып чораан Тываның чурттакчыларының уттундурбас маадырлыг чоруун илередип турар. Ону долгандыр Ада-чурттуң Улуг дайынының 3623 киржикчизиниң аттарын сиилбээн стелалар бар. Улуг Тиилелгениң 80 чыл оюнга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның эгелээшкини-биле Кызыл хоорайның Тиилелге шөлүн септеп, аңаа немелде стеланы база тургускан – 11 демир арыннарга 1271 атты киирген. Сактыышкын даңзызынче киирерде, бистиң республикага төрүттүнгеш, дайынче кыйгырткан кижилерни шилип алган. Ол харыысалгалыг шыңгыы ажылды Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң эртемденнери чоруткан.
Ада-чурттуң Улуг дайынынга хосталга болгаш хамаарышпас чорук дээш мөчээн кижилерге тураскаалды Тываның найысылалынга ажытканындан бээр бо чылын 50 чыл болуп турар.
“Тиилелге шөлү чылдар дургузунда өскерлип келген. Аңаа төөгүлүг Т-34 танкыны болгаш Совет Эвилелиниң Маадырлары: Чүргүй-оол Хомушкунуң, Михаил Бухтуевтиң, Тюлюш Кечил-оолдуң, Николай Макаренконуң хөрек дүрзүлерин салган. 2010 чылда Тыва эки турачыларның болгаш Совет Эвилелиниң ТАР-га чурттап турган хамаатыларының аттарын мөңгежидип киирген стелаларны тургускан. Даңзыже ам-даа чаа аттарны немеп, Улуг Тиилелгениң 80 чылынга, мемориалдыг комплекстиң чаартылгазын кылгаш, маадырларывыска тураскааткан ам бир стела немешкен” – деп, Тываның Баштыңы социал четкилерге бижээн.
Чечек салыры чүгле чылдың-на эрттирип турар чаңчыл эвес, а сактыышкынга мөгейиг, патриотчу чорук болгаш төрээн чуртунга ынакшылды кижизидери, хосталганы эрес-дидим чоруу-биле чаалап берген дайынчыларга хүндүткелдиң демдээ.
“Төөгү ам база катаптаттынып турар деп санаар-дыр мен. Аныяк-өскенниң кижизидилгезинге сактыышкын хемчеглери чугула. Мээң оглум бо хүнде Донецкиде шериг хүлээлгезин күүседип турар. Бис, волонтёрлар, бо онза ёзулалга киржип чедип келдивис. Хөй кезии дайынчы оолдарның иелери-дир ийин” – деп, Надежда Оюн чугаалаан.
Фашизмни узуткаарынга ачы-дуза
Моол күрүнезиниң Увс аймааның губернатору Сэмжидийн Батжаргал Тиилелге хүнүн демдеглээриниң чугулазын, ол ышкаш фашистиг Германияга удур демиселге Моолдуң чедирген ачы-дузазын демдеглээн.
«Моол чон Ада-чурттуң Улуг дайынының Тиилелгезинге база үлүг-хуузун киирген. Моол чон Совет Кызыл Шеригже алды улуг чүъктүг колоннаны чоруткан. Ынчангаш бо Тиилелге Моолга-даа, Төп Азияга-даа кончуг улуг салдарлыг болган деп санаар бис. Чүге дизе ооң ачызында бистиң күрүневис – Моол база сайзырап турар» – деп, Сэмжидийн Батжаргал журналистерге чугаалаан.
Юбилейлиг Улуг Тиилелге хүнүнге тураскааткан боодал чечектер салыр ёзулал улаштыр “Кызыл кош” тураскаалынга база эрткен.
Ук объект Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде фронтуну деткииринге Тыва Арат Республиканың чурттакчыларының үнелеп четпес үлүүнүң демдээ.
80 чыл бурунгаар улуг, аар-берге, коргунчуг, уттундурбас дайын Тиилелге-биле төнген. «Кызыл кош» мемориалдыг комплекс биче Тыва Арат Республиканың чурттакчыларының фронтуга аажок улуг дузазын көргүскен. Фашистиг Германияга удур дайын чарлаан бир дугаар даштыкы күрүне — Тыва Арат Республика. Бо төөгүлүг болуушкунну регионнуң Дээди Хуралының Даргазы демдеглээн.
“Ол үеде чурттап чораан өгбелеривистиң чаңгызы-даа ук дайынга хамаарылга чок артпаан. Өг-бүле бүрүзү-ле бодунуң үлүг-хуузун киирген. Аныяктар фронтуже эки турачылап чоруп турган болза, элээдилер болгаш дөгүй берген назылыглар тылга янзы-бүрү продукцияларны бүдүрүп, төөгүлүг “кызыл кош” дээш ажылдап турганнар. Сактыр боор силер, 1921 чылда делегейниң картазынга чаа күрүне тывылган – Тыва Арат Республика. Ындыг-даа болза Совет Эвилели-биле быжыг харылзаалыг, акы-дуңмалышкы чоннар турган бис. Ынчангаш фашистиг Германия кожа ССРЭ-же халдай бээрге, фашистерге удур дайынны чарлаан бис. Ада-чурттуң Улуг дайыны төне-даа бээрге, Украинаның экономиказының хөгжүлдезинге ачы-хавыяазын бистиң өгбелеривис киирген” – деп, Дээди Хуралдың Даргазы Каң-оол Даваа митингиниң киржикчилериниң патриотчу хөөнүн улам көдүрген. Ол ышкаш Тываның 8 муң хире чурттакчылары нацизм-биле демиселге киришкенин сагындырып, фронтуга болгаш тылга Ада-чуртту камгалап чораан бүгү улуска ханы хүндүткелди илереткен.
Тиилелгениң маадырларын мөңгежидер
Хемчегниң киржикчилеринге Улуг Тиилелгениң 80 чыл ою-биле Тываның культура сайыды, Россияның шериг-төөгүлүг ниитилелиниң регионалдыг салбырының даргазы Виктор Чигжит байыр чедирген.
“Тывадан тылдың ишчилеринге болгаш ТАР-ның Улуг Тиилелгеже киирген үлүг-хуузунга тураскааткан «Кызыл кош» тураскаалдыг комплексти 2019 чылда Россияның шериг төөгүзүнүң ниитилелиниң ачы-дузазы-биле тургускан. Бо чылын регионнуң Культура яамызы болгаш Россияның шериг төөгүзүнүң ниитилели Улуг Тиилелгеге тураскааткан Россияның маадырларының алдар-хүндүзүнүң улуг делгелгезин эрттирер. Бистиң чаңгыс чер чурттугларывыстың портреттери кол черни ээлээр. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның болгаш Россияның шериг төөгүзүнүң ниитилелиниң даргазы Владимир Мединскийниң дузазы-биле сентябрьда Кызылга Шумов алышкыларның маадырлыг чоруун мөңгежиткен тураскаалды тудар. Бо болуушкун юбилейлиг чылда чугула дизе чигзиниг чок” – деп, Тываның культура сайыды Виктор Чигжит чугаалаан.
1941 чылдың июньдан 1944 чылдың октябрьга чедир ТАР беш эшелон ачы-дузаны, 50 муң дайынчы аъттарны, 650 муң баш шээр малды фронтуже чоруткан. Совет армияга 52 муң хаакты, 12 муң алгы-кештен кылган негей тоннарны, 19 муң хол-хаптарын, 16 муң кидис идиктерни, 70 тонна дүктү, 400 тонна эътти, ары чигирин, балык аймаан, эм оъттарны тонна-тонназы-биле чорудуп турган. Совет Чазактың айтыышкыны-биле республиканың алдын курлавырын бүрүнү-биле фронтуже дамчыткан.
“Кызыл кош” мемориал комплекизинге боодал чечектер сөңнээр ёзулал соонда акцияның киржикчилери Тыва эки турачыларның тураскаалынга база чечектерни салган.
Олча ОНДАР.
Чиңгис Сааяның болгаш Ада Тюлюштуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №18 2025 чылдың май 15
