«Алдын кырында орбак чүвүрлүг олурар тыва» — деп турган

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң март 15-те ГТРК "Тываның" корреспондентизи Константин Куцеваловка интервьюзундан айтырыглар.

– Чылдың-на бо айда болуп тур­ган Красноярск экономиктиг шуул­ганын соксадып каапкан, Тыва маңаа төлептиг киржип, хуваалда ёзугаар­ башкарып-даа, демир-орук тудуу болгаш авиациязын сайзырадыр дээн ышкаш эң нарын айтырыг­ларын бир-ле дугаар чугаалап үндүрген чери бо. Амгы делегей байдалы нарыыдаан, коронавирус кырындан нефть өртектери баткан дээш экономиканың нарын айтырыглары туруп келген, ынчаарга, республиканың шапкын сайзыралынче угланган планнарывыс улаштыр боттаныр ирги бе?

– Ынчанмайн канчаар, бергелерни ажып, шиитпирлээр бис,  күштүг кижи – шаптараазынны ажар, угаанныг кижи – бүдүн орукту ажар деп Чөөн чүктүң чоннарының үлегер домаа бар.

– Россияда экономиктиг дүрген сайзыралдан чыдып каап турар регионнар аразында Тываны бо-ла адай бээр...

– Бисти ядыы деп турарында кандыг-даа чаа ажыдыышкын чок, мен бодум 2008 чылда-ла, Россия Чазааның хуралынга ол дугайында чугаалап турдум, ынчан В.Зубков дарга кайгап ханмас турду – «Чүге мындыг байдалда Тываны тудуп турар бис, кончуг бай регион алдын кырында орбак чүвүрлүг олуруп турары ол?» – деп чугаалап турду.

Ынчан-на бисти хөгжүдер деп чугаа эгелээн. Мен 2014 чылда Чазак даргазы Д. Медведевке база илеткеп турдум. 2019 чылда Тываны сайзырадыр  дугайында Россия Чазааның аңгы хуралынга тайылбырладым: – Бис чалгаа эвес, ажылгыр чон бис. Бистиң шыдамыывыстан бар бергелерни ажып эртип турарывыс ол. Чоргаар чон бис, боттарывысты ядыы деп санавайн турар бис. Ядыылар деп сөс биске аарышкылыг, кызып ажылдап, чурттап чор бис.

Тывада кижи-биле Калининградтың чурттакчызының аразында социал байдал ылгалбас кылдыр аңгы хөгжүлде программазын хүлээп алыр болза эки деп турдум.

– Президент В.Путин Тываны деткип турар...

– Ол шын, мен изии-биле кымдан-даа чажырбайн, Путин дарга чай санында бисче, Тываже кээп, дыштанып турар деп чугаалап турар мен.  Чурттуң удуртукчузу-биле ажылчын эвес байдалда-даа бистиң канчаар чурттап олурарывысты «карак чагбайн», президентиге чугаалап турган мен.

Ынчангаш, бистиң чуртталгавысты ол дыка эки билир. Ынчалза-даа бүдүн чурт харыылап турар кижи чүгле бисти-ле ылгап олурбас. Сайзыралывысты дүргедетсин дээш, хуу инвесторларның акшазын киирип-даа тургаш, дүрген хөгжүлде чедер базымнарывысты деткип турар.

– Чаа-чаа рейстер бистиң сайзыралывыска дыка улуг идиг болган – эгезинде Тываже авиа-билеттерни кым-даа  албас боор деп коргуп турган бис.

– Шын чугаалап тур силер – орук харылзаазын сайзырадырывыска чүгле чаңгыс чыл дургузунда пассажирлер  аргыштырылгазы 3 катап өскен. Ол дээрге чүгле саннар эвес, кижилерниң чуртталгазы-дыр: улуг хоорайларже эмчилээр дээн, соңгаар өөренип чоруп турар сургуулдар болгаш сайгарлыкчылар. Олар дүрген шимчээрге, акша орулгазы дүрген кирип,  ажыл-херек экижиир. Эрткен чылын 70 муң ажыг кижи ушкан. 2019 чылда Россия Чазааның деткимчези, Росавиация - биле чугаалашкан соонда, Кызылдың аэропорту делегей чергелиг ужудуушкуннарны кылыр чөшпээрелди алган.

Чартерлиг рейстер эгелей бээр деп күзелим арай далаш болган, таможня болгаш пограничниктер ол-ла дораан ажылдай бээр деп бодаан бис. Оларга паспорттар хынаар 50 млн. акша өртектиг техника, аарыг кижилерниң кадыының байдалын көргүзер тепловизор база херек. Делегей чергелиг кылдыр ажылдаар аэропортка ам-даа ниитизи-биле немей 150 млн. ажыг акша негеттинип турар.

– Демир-оруктуң  эргежок чугулазы билдингир апарган…

– Демир-орук дугайында айтыра­рыңарга, 2019 чылдың күзүн, Моолдуң Президентизи дээрги Баттулганың чалааны-биле, ынаар чорааным карактарга көстүп келди. Бис ооң-биле чаңгыс машинага хөй казымал байлактарлыг, хөй бүдүрүлге черлерлиг Чөөн Моол талазынче бар чыдырывыста, бис-биле чергелештир, эшелон эртти. Моол черниң бойдус туружу бистии-биле дөмейлешкек болганындан, бо Тывада болуп турар кылдыр бодапкан мен. Мурнунда паровоз 69 вагон сөөртүп алган, вагон бүрүзүнде 60 тонна чүък. Ам Абакандан Кызылче  "Камазка" 50-60 муң акшаны чарып чорааш,  чугле 10-25 хире тонна чүъктү эккеп аар аргалыг бооп турар бис.   Ооң уламындан, бисте тудуг тудары эң-не аар өртектиг,  ынчангаш биске демир-орук чугула херек.  Россия иштинде чүгле Колыма,  Соңгу чүк биле Тывада  ооң адырлары чок. Бисче поезд­ оруу кылырынга бойдус туружувус  база амыр эвес, «мен ол демир-орукту кылыйн» деп, холун көдүрүп, хунаажып,  иткилежип турар инвесторлар база чок деп билип көрээлиңер. Маңаа  эң-не улуг ажыл негеттинер болгаш Тывавыс чүгле транспорт талазы-биле эптиг байдалдарда хөгжүүр деп медерел херек.

Алдын кырында чурттап оргаш, чаң­гыс чер-чурттугларым ажы-төлүн садикче чедирип кааш, акша ажылдап, өөреникчилер 30-40 кижи бар класстарынга сыңмарлажып турбазын дээш,  демир-орук киирери эң чугула.

Кол чүүл болза – Президент Владимир Путин, Сергей Шойгунуң үезинде демир-орукту тудуп алыр арга бар.Өске байдалдар бисти чүс-чүс, он-он чылдарже аткаар идиптер, а регионнуң түреңги байдалы хевээр артып каар. Чоок­та чаа республиканың сенатору Дина Оюн Федерация Чөвүлелиниң хуралында Россияның демир-оруктарының удуртулгазындан орук тудуунуң планнарын сонуургап айтырган. «Россияның демир-оруктары» ААН-ның баштаар­ чериниң даргазы Олег Белозеров төлевилел документациязын монополия эде көрүп турар деп,  харыыны берген. Российжи политикада эң салдарлыг кижилерниң бирээзи, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Шойгунуң демир-орук төлевилелинге бүзүрели дээн ышкаш, ындыг факторлар салдарлыг болурунга идегеп турар мен. Тываже демир-орукту тудары хүн айтырыындан кажан-даа дүшпейн турганы улуг рольду ойнаар ужурлуг.

— Инфраструктура хөгжүлдези национал төлевилелче кирип чыдар бе?

— Силерге-даа, чурттакчы чонга-даа мону билип алыры чугула боор. Чам­дыкта чон будап турар: национал тус­кайлаң хөгжүлде планы биле нацио­нал төлевилелди. Президент 12 национал төлевилелдерни чарлаан. Оларны күүседирде, акшаны будун чурт иштинге канчаар санап хуваарыл? Чамдык даргалар баш санай үлээш, ортумак сан үндүрүп алырлар, чижээ, садиктер тударда 1 уругга-ла күрүне 199 муң хире акшаны чарыыр дээн хевирлиг. Ынчаарга, бис Тывага 100 чаштарга 1 садик тудар дээн болзувусса, 199 млн. акша ажыглаар апаар бис. А шыны кээрге регионнарның шыдалынга бо саннар шуут дүүшпес. Биске суг ол көрдүнген өртектер өскерлип эгелээр. Тываже тудуг материалдарын өске регионнардан  сөөртүп эккеп турар. 1 кв.м. чуртталга шөлүнүң өртээ 65 муң рубль чедип турар. А тудуг яамызы: “Силерге 40 муң рубль болур ужурлуг деп санап каан  бис. Бир эвес четпес болза, бот­туң акшазындан немей киириңер” дээр.

 А боттуң орулгазы бисте хөй эвес, ынчангаш берге айтырыглар тургустунуп турар. Национал төлевилелдерни боттандырар дизе, республика чедимчелиг регион болур ужурлуг. Старт алыр байдалдарывыс база өскелер-биле дең болур ужурлуг.

— Бисте бар 174 школаның 32-зи аварийлиг байдалда, бир-ле дугаарында, оларны солуп, чаа школалар тудуп алзывысса, деп бодаар бис. Ынчалза-даа национал төлевилелдер акшазын кижи бажы-биле санап кааптарга, Тывага 2 борбак школа тударынга чедер акша көрдүнген боор.  «Биске 22 чаа школа херек» деп турар бис. Ап алган хүлээлгевис айыылдыг, берге база бооп турар, чүге дизе, тудугнуң коммуникациязын, изиг, чылыг суун, даштыкы хевири, чаагайжыдылгазы дээш элээн хөй чарыгдалдарны ре­гион боду кылыр ужурлуг.

Эрткен күзүн 19 уруглар садының тудуун эгелеп алган бис. Дөрт муң ажыг 0-3 хар назылыг чаштарны оочурда тургускан. Чеди айның дургузунда тудуптувус, апрель айда чаа уруглар садтары Самагалдай, Сесерлиг, Шагаан-Арыг дээш өске-даа суурларга ажыттынар. 

Ынчап кээрге, кандыг-даа национал төлевилелдерге бистиң талавыстан немей киирген акша чарыгдалдары база херек, а ол акша кайыын-даа келбес, ону боттарывыс ажылдап алыр ужурлуг бис. Ынчангаш, демдеглеп турганым болза, национал төлевилелдерге Тыва долузу-биле киржир дээр болза, баштай тускай байдал тургузары чугула.

— Ол тускайлан сайзырал планывыс үениң аайы-биле өскерли бербес ирги бе?

—  Чок деп идегеп тур мен. Чүге дизе, чурттуң удуртукчузу боду дыка чончу бооп турар. Ооң адаанда турар  даргалар солчур-даа болза, салып алган үзел-бодалы, кол өзээ өскерилбес. Болуп эрткен хуралдардан, хууда ужуражылгаларывыстан эскерип турарымга, чаа келген даргалар база чуртталганы ханы билир, дыка «реалисчи»  деп чугаалап болур.

— 2019 чылда Россияның Чазаа­ның Кызылга эрттирген хуралынга, силер үш дугаар төрүттүнген уруг дээш, өг-бүлелерге база акша бээр деп айтырыгны көдүрген болгай силер. Ынчан Чазак кежигүннери ону ындыг-ла кончуг күзелдиг эвес хүлээп алган ышкаш чүве, ам силерниң саналыңарны бүдүн чурт иштинде нептередип эгелээн...

— Тывага 3 дугаар уругга база ак­ша бээр деп идегевейн турган мен. Кол кезиинде, төп Россияның чурттакчы чонун деткиир, оларның уруг-дарыы база хөй болзун дээн сеткилдиг төлевир чүве. Ында чаштар эвээш, чон саны база кызырлып турар, чурттуң төп регионнарынга көрдүнген акшалар турган. А бистер, тыва чон черле хөй ажы-төлдүг болгаш, биске үштен хөй уруглуг болуру кайгамчыктыг байдал эвес, 90 муң ажыг өг-бүлелеривистиң 33 муңу хөй ажы-төлдүг болуп турар. Өг-бүлениң байы — ажы-төлүнде дээр болгай бис, ынчалза-даа саннардан көөрге, Тывада бар экономиктиг байдал-биле, хөй ажы-төл өг-бүлени чединмес чорукче бадырып турар. Ада-иези ажыл чок база бооп болур. Ынчангаш, мээң Чазак хуралынга чугаалааным болза, төп регионнарга, уруглар акшазы кижи санын көвүдедиринге дуза бооп турар, а Тывага ажы-төлү көвүдээрге материалдыг байдалы өскерлир, ынчангаш бөдүүн чон ядаравазын дээш, биске база ол акшаны чөпшээреп көрүңер дээн саналым деткимчени алган. Ооң соонда  3 дугаар уруг дээш акша төлевирин бүдүн Сибирьге тараткан,  ам  бүгү чурт иштинде  иелер акшазын алыр кылдыр Президент Владимир Путин Айыткалынга  томуйлап каан.

— Тускайлаң сайзырал программазынче чүгле Тыва кирип чыдар эвес, бистен аңгыда, 9 регион база немежип келген. Ол өскерилгени база силерниң саналыңардан эгелээн деп турары шын бе?

- Шуут-ла ынча деп чугаалап шыдавас мен. Тыва боду «лакмус» (химияда хыналда кылыр саазын— ред)  ышкаш өске чединмес регионнарның байдалының чижээ ышкаш бооп турар, «сайзыравас, чединмес чорук» деп чүүл канчап тургустунуп кээрил, чүүден эгелээрин бистиң байдалывыстан шинчилээш, түңнелдерни үндүрген.

Шагда, 2008 чылда-ла, Сергей Иннокентьевич Тэн-биле республиканың сайзыралын канчаар дүргедедип болурул, чүү четпес дээш, кол чылдагааны оруктар багай, харылзаа кошкак, энергетиканы быжыглаарының дугайында саазыннарывысты  тудуп алгаш, Москвага үргүлчү илеткеп турганывысты сактыр-дыр мен.  Премьер-министр Виктор Зубков дарга ынчан кайгап: «Алдын кырында чүге орбак чүвүрлүг олурар Тыва чүвел?» дээн.

Бис бодувусту хандырып шыдап турар бис, 300 муң ажыг санныг чонувуска эът-чемивис шуут четчир. Бүдүрүлгелеривис ажылдап турар, Россияда мал бажының хөйү-биле 5 регионнарның санынче кирип турар бис. Ынчалза-даа кижи аксынга бо медээден «чигирзиг амдан» тывылбас, мал бажын өстүргеш-даа, байывайн турар бис. Чүге дизе, өртектеривис Кызылда рыноктар өртээнде-ле турар: 1 кил хой эъди 250-300 рубль, а соңгаарга 700 акшага үндүр садып, орулга киирип шыдавас бис, орук чарыгдалдары аартадып кааптар. Ынчангаш эгезинде Тыва чоок апаар кылдыр «белен аргыжар оруктарны ажыдып алыры» деп байдалды чедип алыр ужурлуг бис.

2014 чылда Тываның 100 харлаанын ажыглап, Федерация Чөвүлелинге «Тываның хүннерин» эрттиргеш, чедип алганывыс болза, Тываны сайзырадыр дугайында аңгы доктаалдар. Бисти «ырак болгаш бай, бодун ам-даа чазып, шыдалын ажыглап шыдаваан регион-дур» дээш, Россияның Чазаа деткип, сайзырадыр деп хүлээнип алган. Сөөлгү чедип алган чүүлүвүс болза, Тыва дугайында аңгы хурал эрттиргеннер, аңаа мен кол илеткелчи бооп, биске аасче белени-биле кааптар «балыктың херээ чок, сыырт­кыыш херек», чединмес байдалдыг, ядыы дээрге-ле, тыва чон дыка эпчоксунуп турар. Ынчангаш биске тускайлаң сайзырал планын деткип бериңер, ону чедип алырда, 174 аңгы-ангы хемчеглер планын кылып алган бис, бистиң ону күүседип шыдаан азы шыдаваанывысты, эки, багай ажылдап турарывысты оон көрүптер силер дээн мен.

А оруктар талазы-биле алырга, Абакан – Кызыл оруу мооң мурнунда дыка багай турган, Саян ажары безин айыылдыг, хар тудар кылымал камгалал (галерея) чок турган үеде, чыл дургузунда чүгле 2400 сандан көвүдевес машиналар эртип шыдаар турган. Ынчангаш бис чүгле бодувустуң иштики рыногувуска-ла чедип шыдаар бүдүрүлгелиг турдувус. Оон ыңай, оруктар дугайында бир чижек бо, 2020 чылда «Межегей хөмүр» бүдүрүлгезиниң 6 ай иштинде ажылы турупкан, чүге дизе, хөмүрнү машинага чүдүрүп алгаш, үндүр садары аар бооп турар. А «Лунсинде» 800 ажыг тывалар ажылдап турар, ук тывыш компанияларында Тывада эң хөй акша төлевири деп санаттынып турар, а ажыл­чыннар ортумаа-биле 50 ажыг муң акша шалыңныг.

Бистиң регионнуң ырагындан бараан­нарывысты садып алыр кижилер база ырак болуп турар. Хөгжүүр, сайзыраар дээр болза, бо байдалды өскертир ужурлуг бис. Дмитрий Анатольевич Медведев даалга бергениниң түңнелинде, 10 регион хуу сайзырал планнарын боттандырып эгелээн. Чаа томуйлаткан  премьер-министр ол 10 регионну кезип, таныжып турар. Биске, үлегер домакта дег, «белен балык херек чок, боттарывыс­та балык хөй, биске сыырткыыш херек».

600 млн. ажыг акша Кызыл хоорайны чаартып, тудугларны көдүреринге херек, тудуг чарыгдалы дедир эглип кээр.

Бот-тускайлаӊ планда, бир дугаарында, бис тудугларга идигни бээриниӊ дугайында чугаалап турар бис. Чүге дизе, ооӊ соондан экономика дээш өске-даа адырлар улажы бээр. Ону кылырда, инфраструктураже акша киирер херек. Оон чурттаар оран-саваныӊ өртек-үнези оранчок чиигей бээрге, чаӊгыс чер-чурттугларывыс садып ап шыдаар апаар. Бир дугаарында, бис тудуг дугайында чугаалап тур бис. Тудуг ажылдары маӊаа эвээш чарыгдалдарлыг чоруп эгелезин дээр болза, тудугжулар акша киириштиреринге сонуургалдыг болзун дизе, тууйбу заводу херек. Бисте ужур-дузазы эвээш, чүгле дөрт тууйбу заводу бар. Бир чылда шупту 190 дөрбелчин метр черге чуртталга оран-савазы тудар деп турар бис. Ынчалза-даа бисте бар тууйбу заводтары – биче бүдүрүлгелер-дир. Элегес-Аксынга 90 чылдарда тудуп турган завод төлевилелиниӊ буурап дүшкени харааданчыг-дыр. Кол өзээ, ханалары безин артпайн барган. Бир эвес ол турган болза, бажыӊ-балгат өртек-үнезинге хамаарыштыр чугула черни ол ээлеп болур турган. Улус күрүнеге улуг дыка идегевейн, чурттаар бажыӊ-балгатты садып ап шыдаар турган.

Бот-тускайлаӊ планда тууйбу заводу­нуӊ тудуу кирип турар. Хуу инвесторлар-биле бежен-бежен кылдыр хуваажып алгаш, кады ажылдаар дээш, чугула херек бүгү дериг-херекселди садып бээринге безин белен бис. Бажыӊнар, улуг тудуглар кылыр бетон ханаларны Абакандан дажыглап сөөртүп турар. Демир-бетон тудуг материалдарын маӊаа бүдүрүп кылырын күзээр-дир бис. Совет үеде "ЖБИ" заводун тудуп каан турган. Бир улуг эрге-дужаалдыг удуртукчунуӊ оглу ону хуу­жудуп алгаш, таптыг чүү-даа кылбаан,­ колдуунда “чипкен” болуп турар. Ам демир-бетон тудуг материалдарыныӊ заводун катап тургузар дугайында айтырыгны чугаалажып чорудуп турар бис.

Күш-шыдалы, арга-дуржулгазы быжыга берген, ажыл-агыйы турум «Восток» деп бү­дү­рүлгелиг сайгарлыкчывыс Сергей Уюсов-биле кады ажыл­даалыӊар деп чугаалажып тур бис. "Девискээриӊ бар-дыр, дробилкаларыӊ бар-дыр, Кызылдыӊ чөөн талазында, бү­дү­рүлгелерлиг кезээн­де асфальт бүдүрер заводуӊ бар-дыр. Бис “ЖБИ” заводу дээш, силерге акша инвестиция бээринге белен бис". Бистиӊ сорулгавыс — ажылчын олуттар тургузарында.  Ол тудуг материалдарыныӊ өртек-үнези оларныӊ эки орулга киирип алыр күзелинге дүгжүр ужурлуг. Бо дээрге бот-тускайлаӊ планныӊ бир кезээ-дир.

Бии-Хемниӊ Туранда Иви-сыын ажыл-агыйын тургузуп каанывыс дугайында база чугаалап турар бис. Ында муӊ хире баш мал бар. Сайгарлыкчыларны бүгү талалардан чалап тур бис. Бүдүрүлге бисте бар, силер ону улаштыр өстүрүп, сайзырадып болур силер. “БАД”-тар бүдүрүп, сыын мыйызындан янзы-бүрү кылыглар кылып болур силер. Ресторан­ныг коттеджтерни тудуп каан бис. Ол де­вис­кээрни долгандыр шак-ла ындыг коттеджтерни тудуп, аӊаа турисчи кластер (комплекс) тыптып келир кылдыр кылып болур. Харааданчыг чүве, амдыызында ындыг сайгарлыкчыларны тыппаан бис. Бот-тускайлаӊ планныӊ кызыгаары-биле инвестиция бээ­ринге белен бис. Иви-сыын ажыл-агыйынга турисчи кластерни кылыылыӊар. Кым бистиӊ-биле кады ажылдаарыл, кым аӊаа киржип, бодунуӊ акша-хөреӊгизин киириштиреринге беленил, оларны чалап тур бис. Дугуржулга столунуӊ артынга олурупкаш, чугаалажыылыӊар. Бистиӊ темавыс – ажылчын олуттар тургузары, кады ол черниӊ ээзи болур, быжыг туруштуг сайгарлыкчыныӊ тыптып келири. Хөй туристер келиринге эптиг болзун дээш, асфальтылыг орукту кылып каан чер туристерге сонуурганчыг болзун дээш бүгү чүүлдү кылган бис.  Бот-тускайлаӊ планныӊ бир пунктузу бо-дур.

Тыва - эм шынарлыг хөлдери, аржааннары-биле байлак оран. Үш-Белдир биле Тарыс, Шивилиг аржааны безин кайы хире үнелиг-дир. Оларныӊ ырак болуп турары шын. А Чедер хөл Кызылдан чүгле 20 минута дургузунда халдыр черде турар.  Бис 600 сая рубльди үндүреринге белен бис. Кым бистиӊ-биле ажылдаарыл, ол төлевилелге бистиӊ-биле кады бодунуӊ акша-хөреӊгизин киириштирип, ажыл­даарынга белен сайгарлыкчыларны чалап тур бис. 2020 чылда, бети дизе, бир дугаар эмнээшкин корпузун тудар ужурлуг бис. Төлевилелдиӊ дөзевилелин, курортту сайзырадырыныӊ концепциязын бады­лаар ужурлуг бис. Бис ону «Чедер – Кинези» деп адап турар бис. Ады харын, турамык, дүшкүүрлүг кылдыр дыӊналыр чадавас. Сайгарлыкчылар дугайында чүге хөй чугаалап-ла турар мен. Чүге дизе, күрүне акшазы-биле курортту тудар кандыг-даа күзеливис чок. Күрүнениӊ унитарлыг бүдүрүлгези дээрге ажылдап шыдаар бүдүрүлге-дир деп бодаарын база шын эвес деп санаар бис.

Кижилерниӊ амы-хууда саналын деткиир херек. Хуу кижиниӊ сонуургалы дег эки механизмни кижи төрелгетен амдыы­зында чогаатпаан болуп турар. Кажан кижи бо чүүл дээрге мээӊии деп билип алыр болза, ону улам күштүг сайзырадыр дээш, ону улаштыр быжыглап алыр дээш, чүткүлдүү-биле ажылдап эгелээр болуп турар. Ынчангаш 2020 чылда Чедер курортун тудуп эгелээр бис, а бот-тускайлаӊ план ажылчын олуттарныӊ тыптып келиринге дузалаар ужурлуг.

Чижээ, «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилел-биле чылдыӊ-на 104 хире ажыл-агый немежип турар. «Чаӊгыс суур – чаӊгыс бүдүрүлге» төлевилел биске 2500 ажылчын олутту берген. Ол хензиг чүве-дир деп, кым-бир кижи чугаалап болур. Базымдан базымче, бичиилеп-бичиилеп, ынчаар ажылдап турар бис. Чүге дизе, дыка үр үе дургузунда республиканыӊ ажыл-агыйларыныӊ чартык-чамдыызы хоозураӊгай байдалга чоруп турган болгаш, күш-ажылдыӊ орулгаларыныӊ үре-түӊнелдиг болурун чедип алыры дыка нарын турган. Ынчалза-даа бистиӊ чаӊгыс чер-чурттугларывыс – эр хей болган. Ылаӊгыя көдээ черниӊ ажыл-ишчилери, ындыг бүдүрүлгелерниӊ тыптып келиринге үлүг-хуузун киирип, салдарын чедирген.

Бистиӊ бот-тускайлаӊ планывыс, ылап-ла орулгалар киирер, тодаргайлаар­га, садып алыкчыларлыг барааннар кылыр бүдүрүлгелер тургузар сорулгаже угланган. Ооӊ мурнунда төөгүлер тургулаан болгай. Кондитер фабриказын тудуп кылгаш, ажыглалга турган эрги дериг-херекселди Италиядан садып эккеп алган. Чаӊгыс хүн безин ажылдатпаанда, ол эрги дериг-херексел үрелип калган, бүдүрүлге буурап дүшкен.

Ынчаар хоозун чарыгдал үндүрүп турар харыывыс-даа чок. Бөгүн бисте бар акшалар дээрге, аажок улуг үнелиг акша-хөреӊги-дир. Ынчаар чарыгдаар үе-даа бисте чок. Анаа таварылга бооп, тып алган акшалар эвес-тир. Ол дээрге, шынчы сөстү берген соонда, берген акша-хөреӊгини киириштирип тургаш, кызыл деривис-биле ажылдап алыр орулгаларывыс-тыр.

Бир эвес белен болзуӊарза, ындыг “сыырткыышты” силерге бээр бис. Шыдавас болзуӊарза, торгаалга онаажыр силер. Бо чүүлдү бот-тускайлаӊ план деп адаар. Бот-тускайлаӊ план дугайын оон-даа улаштыр чугаалап болур мен. Ынчалза-даа национал төлевилелдерге киржилгевис дугайында база чугаалажыр болгай бис.

Национал төлеви­лел­дерден дээштиг дузаны манап турар бис. Бичии уруглар туберкулёзтан аарып турда, социал талазы-биле эп-чөптүг эвес байдалдарныӊ кажан шиитпирлеттине бээрин манап олурар харыывыс чок. Чединмес-даа болзувусса, сыырткыышты бичии када кыдыынче салып кааш, туберкулёзка удур бичии уруглар диспансерин бот-тускайлаӊ планныӊ кызыгаары-биле тудар бис дээш, туржур бис. Бөгүнгү хүн-биле алырга, Балгазында турар санаторий биске каракка чаржынчыг чут болуп турар. Бажыӊнары, тудуглары, аргалары, материалдыг баазазы кара шагда-ла эргижирээн. Ону шагда-ла узуткалче чорудар ужурлуг турган. Ынчангаш туберкулёзка удур бичии уруглар диспансери бот-тускайлаӊ планче кирген. Бо дээрге эӊ кол ажыл-дыр. Бис сыырткыыш дугайында чугаалап турар бис, ооӊ-биле чергелештир, национал төлевилелдерге идепкейлиг киржир бис, оон ойталавас бис. Ынчалза-даа бот-тускайлаӊ планныӊ иштинде бар сыырткыышты албан туберкулезка удур бичии уруглар диспансеринче угландырар бис.  Даартагы хүннү манап олурар харык чок чүүл ол-дур. Ол берге айтырыгны бөгүн, ам дораан, шиитпирлээр херек. Ынчангаш республиканы хөгжүдериниӊ бот-тускайлаӊ планыныӊ социал талазынче туберкулёзка удур чаа диспансерниӊ тудуу кирип турар.

— Шолбан Валерьевич, түӊнеп чугаа­лаарга, национал төлевилелдер дээрге колдуунда социал адырга хамаар­жыр, а хөгжүдериниӊ бот-тускайлаӊ планы дээрге кылып бүдү­рериниӊ аргалары болуп турар бе?

— Ынчаар чугаалап болгу дег, ынчалза-даа национал төлевилелдерни Россия Федерациязыныӊ бүгү девис­кээринде боттандырып турар дээрзин база катап демдеглексеп тур мен. Ол дээрге Президентиниӊ саналы-дыр. Күрүне Баштыӊы сорулганы салган, бис ону күүседир ужурлуг бис. Чижээ, 2030 чылга чедир чурттаар назын хуусаазын Тывага 80 хардан өрү болур кылдыр көдүрер дээн. Бөгүн чурттаар назын хуусаазы Тывада 67 хар 2 ай болуп турар. А чурт иштинде 74 хар болуп турар. Шүгүмчүлексээр улус болза, бисти чыдып калган силер дээр чадавас. Ийе, бис чыдып калган бис. Ынчалза-даа бир талазындан алырга, Россия иштинде өске улуска бодаарга, чурттаар назын хуусаазын аажок шалыпкын узадып турар улустар бистер-дир бис.  Ол дээш кандыг хемчеглер кылганывысты бис билир бис. Кажан мен республика дээш харыысалганы хүлээнип ап турумда, чурттаар назын хуусаазы 54 хар турган болза, ам 67,2 хире апарган. Бүгү чурттуӊ көргүзүглери-биле алырга, четпейн турар бис. Ынчалза-даа 2030 чылга чедир Россия Федерациязыныӊ шупту регионнары-биле деӊ болур ужурлуг бис. Деӊ болур дизе, чүнү кылырыл дээрге-ле, ынчан национал төлевилелдерниӊ темазы эгелей бээр.

Бистиӊ Президентивис демографияны, ие-чашты камгалаар сорулгаларны салган. Ынчаарга, перинаталдыг төптү тудар. Бичии чаштарны камгалаар дээш, туберкулезка удур диспансерни тудар. Көдээ черниӊ медициназын камгалаар херек. Бичии уруглар эмнелгелери, ылаӊгыя кожууннарныӊ эмнелгелери онза камгалалды негеп турар. Чөөн-Хемчикке кожуун эмнелгези херек. Онкология эмнелгези херек. Чижээ, чаӊгыс чер-чурттугларывыстыӊ онкология аарыг­ларындан чок апарып турары чажыт эвес болгай. РФ-тиӊ көргүзүглери-биле алырга, бистиинде эвээш-даа болза, ол биске шыӊгыы айтырыг-дыр. Ынчангаш хамык ажыл-херектерни боттандырып, ук айтырыглар-биле ажылдап турарывыс ол. Национал төлевилелдер дугайында чугаалап турарым ол-дур ийин. Чижээ, бо чылын Кызыл хоорайга 17 дугаарлыг лицейни тудуп кылган. Ооӊ мурнунда Спутник микрорайонунга 820 кижи өөренир 16 дугаар лицейни туткан бис. Херек кырында ында 1200 бичии чаштар өөренип турар. Ынчангаш бис бичии шалыпкын болур болзувусса эки. Бети дизе, Кызылга 820 олуттуг үш школаны тудар ужурлуг бис. Солагай эриктиӊ дачаларында  школа тудуун 2020-2021 өөредилге чылында ажыглалга киирер ужурлуг бис.

Ылаӊгыя биче суурларныӊ амыдыралы тыныжын ап, хөгжүзүн дээш, көдээ черлерге школа темазын сайзырадыр ужурлуг. Шынарлыг өөредилге оон ужукталып үнер. Шынарлыг өөредилге дээрге оолдар, уругларныӊ тускай мергежилдиг специалистер апаргаш, төрээн суурунче катап эглип чанып келири-дир. Эглип, чанып келири дээрге суурнуӊ амыдыралыныӊ өске деӊнелге келири-дир. Чүге дизе, амгы үениӊ специалистери эглип кээп турар. Ол дээрге боттарының төрээн черинге бүдүрүлгелерни, өөредилгени, социал адырны хөгжүдүп сайзырадыр оолдар, уруглар-дыр. Ынчангаш школалар, садиктер бистиӊ чер-девискээривистиӊ келир үезинге дорт хамаарылгалыг. Ындыг национал төлевилелдерге эӊ идекпейлии-биле киржир бис.

Чижээ, оруктар-дыр. Бистиӊ девис­кээривис шоолуг сайзыраваан болганы-биле, тодаргай кызыгаарлаашкынныг  регионнарныӊ бирээзи болуп турарывыс дугайында чугаалап турган болгай мен. Чижээ, Мугур-Аксындан Кош-Агач суурже (Даг-Алтай Республиканыӊ) орукту кылыры күзенчиг. Ынчаар кылыптар болза, Новосибирск хоорайже баар орук 150-200 километр хире кызырлы бээр дээрзин база көргүскен. Республиканыӊ оруктар талазы-биле сайзыралыныӊ чавыс болганы ол экономикага база салдарлыг болуп турар. Бо-ла айтырыгларга федералдыг инвестиция деткимчези база катап негеттинип турар. Ол дээрге душ бооп, таваржы берген акшалар эвес болгай, ону кылырда, бис чагыглар кылып, чагыывыстыӊ чугулазын бадыткап, боттарывыстыӊ орулгаларывысты көргүзүп турар бис.

Коммуналдыг көвүрүгнү тударыныӊ дугайында бодалывысты көрген боор силер. Көвүрүг шынап-ла, дөрт одуруглуг чаа көвүрүг апарган. Дөрт одуруглуг орукту Кызыл хоорайда федералдыг орукка чедир улаштыр кылыр апаар бис. Бистиӊ паспортувус азы республикавыстыӊ, найысылалывыстыӊ арны төлептиг болзун дээш, улустар чырык кудумчуларлыг, дөрт одуруглуг улуг оруктуг хоорайга келзин дээш. Бир эвес регионнуӊ найы­сылалында келген мен деп чүвени кижи медереп билип турар болза, ооӊ бүзүрели тыптып кээп болур. Маӊаа док­таап, ажыл-амыдыралын эгелээриниӊ дугайында боданы-даа берип болур. Кым-бир кижи маӊаа бодунуӊ бизнезин азы бүдүрүлгезин ажыдып-даа болур. Ынчангаш орукту тудары дыка чугула болуп турар.

Агаар-бойдус аайы-биле таарымчалыг байдалдар манап турбайн, «Востоктуӊ» күжү-биле орукту кыш удур тудуп кылып, айыткан хуусаазында илеткээр дээш, бүдүн-бүдүн дагларны чайладып ажылдап турар бис. «Ийе, айыыл чок аргыжып болур оруктар бар, ону хуусаазында ажыглалга киирип тур бис» деп илеткеп чугаалаар болзувусса, ынчан республика бедик сайзыралдыг апаар. Инвестиция алыр аргаларны ынчаар тургузуп алыр бис.

#Шын